تولد و تحصیلات اولیه
شیخ عبدالهادي فضلي از نسل فضل بن ربيعه بصري احسائي است و تبارش به قبيله طي بازمي‌گردد. وي در شب دهم رمضان 1354ق (1935م) در روستاي صبخة العرب بصره، متولد شد. خداوند به آيت‌الله محسن فضلي فرزندي عنايت كرد كه سال‌ها بعد، از افتخارات حوزه علميه گرديد. پدر كه آيت تقوا و معنويت و مشهور به آمر به خوبي‌ها و بهره‌گيري از اوقات بود، سزاوار اين‌چنين فرزندي بود.
عبدالهادي از همان آغاز نوجواني، نزد پدر و شيخ جاسم بصري دروس حوزوي را فرا گرفت. در چهارده سالگي براي تكميل دروس مقدمات و سطح و خارج، به نجف مسافرت كرد. وي به فراگيري دروس معمول حوزوي اكتفا نكرد. براي اطلاع از ميزان كوشش اين طلبه جوان در مسير علم و ادب قدري از اين تلاش علمي را بيان مي‌كنيم:
استادان حوزوي
وي كتاب‌هاي شرح اجروميه، قطر الندي، شرح الفيه ابن ناظم، مغني اللبيب، حاشيه ملاعبدالله، مراح الارواح، شرح النظام علي الشافيه، مختصر المعاني، مطول و شرح شمسيه را نزد پدر فرا گرفت.
شرح الفيه ابن‌عقيل، المقصود، جواهر البلاغه، الكافي في العروض و القوافي، تحفة الاطفال، و هداية المستفيد را نزد شيخ جاسم بصير آموخت.
منظومه ابن شليله، معالم و كفايه را نزد شيخ علي زين‌الدين، و اسلام ينابيعه و مناهجه را از شيخ محمدامين زين‌الدين تعليم گرفت.
شرح تجريد را از سيد جمال‌الدين خويي، فرزند آيت‌الله خويي، رسائل را نزد شيخ علي شبر، شرح اللمعه را نزد محمدعلي خماسي و شهيد سيد محمدحسين حكيم، و مكاسب را از سيد محمدحسين حكيم فرا گرفت.
دروس خارج فقه را از محضر آيات عظام سيد ابوالقاسم خويي، شيخ محمدطاهر آل راضي، شيخ محمدرضا مظفر، سيد محمدتقي حكيم، سيد محسن حكيم و سيد محمد باقر صدر خوشه‌چيني كرد.
تحصيلات دانشگاهي
دكتر عبدالهادي فضلي، هم‌زمان كه از محضر عالمان ديني حوزه بهره‌مند مي‌شد، به دانشكده فقه در نجف اشرف نيز راه يافت. اين دانشكده با نظارت مرحوم مظفر اداره مي‌شد.[1] دكتر فضلي در سال 1382ق در رشته «لغة العربية» موفق به دريافت ليسانس شد. پس از قبولي در آزمون دانشكده آداب دانشگاه بغداد، در رشته «آداب في اللغة العربية» مشغول به تحصيل شد. در سال 1391ق رساله كارشناسي ارشد خود را با موضوع «اسماء الافعال و الاصوات، دراسة و نقد» با راهنمايي دكتر ابراهيم سامر و داوري شيخ عبدالهادي مطر، كمال ابراهيم و دكتر مهدي مخزومي، به انجام رساند.
پس از پايان كارشناسي ارشد، دانشكده ملك عبدالعزيز در عربستان سعودي، از وي براي تدريس نحو و صرف دعوت كرد. پس از دو سال تدريس، اين دانشكده استاد عبدالهادي فضلي را براي تحصيلات دكتري به دانشكده قاهره اعزام كرد. وي موفق شد در سال 1396ق دكتراي زبان عربي خود را از دانشگاه قاهره دريافت كند. در اين مدت، وي تنها و دور از خانواده، براي علم‌اندوزي رنج فراواني به جان خريد. موضوع رساله دكتري او «قراءات ابن كثير و اثرها في الدراسات النحوية» بود كه با راهنمايي دكتر امين علي سيد، داوري شيخ ابراهيم نجا (وكيل دانشگاه الازهر) و استاد علي النجدي ناصف، با درجه عالي پذيرفته شد.
عالمان در منظر فضلي
عبدالهادي فضلي، از ميان عالمان ديني گذشته، علامه حلي، و از معاصران خود، سيد محمدتقي حكيم را مي‌ستود. همچنين در بين ادباي قديم به جاحظ و از معاصران به طه حسين توجه داشت. او بيان علمي و نحوه بيان دانش را مديون محمدرضا مظفر و در تعابير هنري متأثر از محمدامين زين‌الدين بود. در دقت و تحليل علمي، از سيد محمدباقر صدر؛ و در شيوه عرضه مطلب، از سيد محمدتقي حكيم؛ و در قدرت فهم متن و دوري از تحريف، از دكتر مصطفي جواد؛ و در پشتكار علمي از دكتر ابراهيم سامري بهره برده است.
تكيه بر كرسي تدريس
عبدالهادي فضلي از همان دوران طلبگي، بيشتر اوقات خود را به فراگيري دانش و هم‌زمان تعليم به ديگران اختصاص داده بود. هنگامي كه در مقطع كارشناسي ارشد فقه درس مي‌آموخت، در مقطع كارشناسي همان دانشكده تدريس مي‌كرد. پس از دوره كارشناسي ارشد و پس از گذراندن دوره دكتري در دانشكده ملك عبدالعزيز نيز به اين مهم مشغول بود. در سال 1409ق هم‌زمان با بازنشستگي از دانشگاه سعودي، به تدريس در دانشگاه جهاني علوم اسلامي لندن دعوت شد. وي در اين دانشگاه، روش تحقيق در علوم اسلامي را تدريس كرد و راهنمايي پايان‌نامه‌هاي فراواني را در دوره كارشناسي ارشد و دكتري بر عهده گرفت.
او از دوستان علمي سيد محمدحسين فضل‌الله، شيخ محمدمهدي شمس‌الدين، سيد مهدي حكيم، سيد محمدباقر حكيم، شيخ احمد وائلي و... بود. در مدتي كه در عربستان بود، با شيعيان مدينه و اهالي وادي فرع ارتباط داشت و در آن مناطق، فعاليت‌هاي فرهنگي مي‌كرد. درباره مكان غديرخم و قبر ابي‌ذر كارهاي ميداني انجام داد... .
پيوسته از طريق شيخ محمدعلي تسخيري، مشاوره‌هايي با علماي ايران داشت. هنگامي كه انقلاب اسلامي به پيروزي رسيد پيام تبريك ارسال كرد و در اين باره از هيچ خدمتي دريغ نمي‌كرد.
سعيد الخويدي، يكي از شاگردان وي، درباره استادش اينگونه مي‌نويسند:
استاد عبدالهادي فضلي واجد ويژگي‌هاي بارزي چون ادب، اخلاق عالي، روح لطيف و استقامت در راه است. وي قريب نيم‌قرن در مراكز علمي مشغول تحصيل و تدريس و تحقيق بوده و يك لحظه از مسير الهي خارج نشده است. بسيار خوش‌اخلاق [و] بي‌تكلف [بود] و ارتباط نيكو با ديگران داشت. در پيرمردي هم كه او را مي‌بينم، مانند جوانان، در حال كوشش و فعاليت است. اميد دارم جوانان، عبدالهادي فضلي را به عنوان يك الگوي مناسب براي خود برگزينند.
فؤاد الفضلي، فرزند استاد كه بيش از بيست سال با پدر همكار بوده است، درباره پدر مي‌گويد:
اكثر اوقات پدر در نجف، در كتابخانه‌هاي شيخ كاشف‌الغطاء، شوشتري و اميرالمؤمنين (علیه السلام) مي‌گذشت. دوستان پدر در آن زمان، شيخ محمدمهدي آصفي، شيخ جعفر هلالي، شيخ محمد سماوي و سيد حسن خرسان بوده[اند].
دكتر محمد خضر عريف، درباره وي مي‌گويد: استاد در علوم ادبي مرجع اصلي است، سؤالي از [اينكه] نمي‌شود مگر او به طور كامل پاسخ دهد.
دكتر هادي اميني مي‌گويد: وي همنشين تحقيق و يكي از عالمان زبان‌شناس و متفكر جهان است.
بازگشت به عربستان
استاد پس از سال‌ها خدمت در دانشگاه علوم اسلامي لندن، اكنون در شهر احساء ساكن است. مردم اين ديار با ديده احترام به استاد مي‌نگرند. استاد عبدالهادي فضلي با وجود كهولت سن، از ترويج فرهنگ و معارف اهل بيت (علیهم السلام) دست نكشيده است و به فعاليت‌هاي فرهنگي خود در منطقه ادامه مي‌دهد. وي عضو انجمن‌هاي فرهنگي متعددي است؛ از جمله: جمعيت منتدي النشر، جمعيت الرابطة الادبية، النادي الثقافي الادبي، انجمن مخطوطات كتابخانه مركزي ملك عبدالله، هيئت تحريريه مجله الاضواء و مجله النجف و نشريه الاخبار الجامعة.
استاد در نگاه ديگران
از آنچه گفته شد، به خوبي فهميده مي‌شود كه تمامي عمر استاد در جهت فراگيري علم صرف شده است. اين كوشش بي‌وقفه، از نگاه عالمان ديني مخفي نمانده است و هر كدام به نحوي اين حقيقت را بازگو و به ويژگي‌هاي استاد اشاره كرده‌اند.
مرحوم آقا بزرگ تهراني، در اجازه روايي كه در بيست سالگي براي ايشان نوشته است، اينگونه آورده است:
شيخ فاضل و عالم جوان كوشا در سن اندك به بالاترين مراتب كمال رسيده است.
در اين سن به فضايلي دست يافته كه بزرگان اين قوم با كوشش به اين مقام دست مي‌يازند.
شهيد صدر در يكي از نامه‌هاي خود به ايشان - آن هنگام كه استاد فضلي در قاهره بوده‌اند - مي‌نويسد:
به شوق مي‌آيم وقتي كه مي‌بينم امثال شما به اين جايگاه علمي رسيده‌ايد. شما چه دور از حوزه علميه باشيد و چه نزديك، از آمال و مفاخر حوزه مي‌باشيد.
محمدمهدي آصفي كه از دوستان زمان تحصيل ايشان است، در مورد ايشان مي‌گويد:
آن هنگام كه ما با ايشان آشنا شديم، وي جواني پويا و پرتلاش بود كه خداوند مواهب متعدد بيان، بصيرت، قلم و... به ايشان ارزاني كرده بود... يادم هست كتاب اول ايشان كه با عنوان مشكلة الفقر با توجه به فضاي ماركسيستي منتشر شده بود، ما در خانه شهيد صدر، نزديك منزل آقاي فضلي نشسته بوديم. اين كتاب مورد تشويق و اعجاب آن شهيد بود...
صاحب كتاب المنتخب من اعلام الفكر و الادب مي‌گويد: عبدالهادي فضلي از زمره افرادي است كه در نحو، فقه، قراءات و علوم حديث و... يد طولايي دارد. به حق، مي‌توان وي را فخر امت اسلامي و از علماي بي‌همتا و كم‌نظير دانست.[2]
منادي وحدت
عبدالهادي فضلي با آنكه معارف شيعه را داراي غناي فراوان و ضعف آن را تبليغ نامناسب مي‌داند، پيوسته همگان را به وحدت ميان فرقه‌هاي اسلامي دعوت مي‌كند. در اين راستا از وي جملات زيبايي نقل شده است؛ از جمله:
«توحيد الكلمة في ظل كلمة التوحيد؛ در سايه كلمه توحيد، بايد وحدت كلمه را حفظ كرد»؛ «علينا ان نبتعد عن الغلو لان فتنه قد تؤدي الي قتل المسلمين بعضهم بعضاً؛ بر ماست كه از غلو دوري كنيم؛ زيرا فتنه آن به كشته شدن مسلمانان توسط يكديگر مي‌انجامد».
شاگردان
در ادامه، نام برخي از شاگردان را كه از خرمن علم استاد بهره‌مند شده‌اند، ذكر مي‌كنيم، آنها از شهرها و كشورهاي مختلف از محضر ايشان بهره‌مند شده‌اند.
- دكتر ابراهيم بحرالعلوم- نجف
- سيد احمد غريقي- بحرين
- ابراهيم احمد حسن - اردن
- احمد معتوق- قطيف
- سيد باقر خرسان- نجف
- دكتر جابر العطاء- بغداد
- استاد جابر عبدالحميد خاقاني- نجف
- استاد جعفر محمد يوسف- بحرين
- دكتر سيد محمدتقي حكيم- نجف
- سيد عبدالعزيز حكيم- نجف
- عبدالعزيز مامقاني- نجف
- شيخ علي كوراني- لبنان
- محمدكاظم بجنوردي- نجف
- سيد محمود هاشمي شاهرودي- نجف
- سيد علي بن سيد عبدالاعلي سبزواري- نجف
تأليفات
استاد عبدالهادي فضلي در موضوع‌هاي مختلف اسلامي، آثار فراواني از خود به يادگار گذاشته است كه در اينجا گزارشي از آنها را ذكر مي‌كنيم. اطلاعات بيشتر در مورد هر يك از اين كتاب‌ها را در سايت استاد فضلي مي‌توان مشاهده كرد.
- تحقيق بداية الهداية في علم التجويد
اثر شيخ عبدالمحسن اللويمي الأحسائي (1250 ق)
- تحقيق درة القاريء(منظومة في ظاءات القرآن الكريم)
اثر لحاظ عبدالرزاق الرسعني (661 هـ)
- تحقيق شرح الواضحة في تجويد الفاتحة
اثر ابن أم قاسم المرادي النحوي (قرن 8)
- القراءات القرآنية: تاريخ و تعريف
- قراءة ابن كثير و أثرها في الدراسات النحوية
اين اثر، رساله دكتراي استاد است.
- تحقيق الناسخ و المنسوخ
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمد العتائقي الحلي (قرن8)
- علم التجويد
- اصول الحديث
اين كتاب را محمدمهدي حقي و ابراهيم اقبال ترجمه و شركت چاپ و نشر بين‌الملل منتشر كرده است.
- اصول علم الرجال
- الاسلام مبدأ
اين كتاب را كه درباره معرفي اسلام است، انتشارات جمعية الثقافة الاجتماعية كويت در 54 صفحه و قطع جيبي چاپ كرده است.[3]
- التربية الدينية: دراسة منهجية لأصول العقيدة الاسلامي
- خلاصة علم الكلام
- خلاصة المنطق
اين كتاب را استاد ناصر باقري بيدهندي به فارسي ترجمه كرده و با عنوان "چكيده منطق"در مدرسه علميه آيت‌الله العظمي گلپايگاني در قم چاپ شده است.
- أهل البيت - دراسة معجمية دينية
- المبدأ الأول في الفكر اليوناني قبل سقراط
- مذكرة المنطق
- مذهب الإمامية: بحث في النشأة و اصول العقيدة و التشريع
- المسؤولية الخلقية في فكر الدكتور محمد إقبال
- مشكلة الفقر
- في انتظار الامام
اين كتاب با موضوع حكومت اسلامي در عصر غيبت، نوشته و به فارسي ترجمه شده است.
- حضارتنا في ميدان الصراع
- دليل النجف الأشرف
- لماذا اليأس
- مبادي أصول الفقه
- أسماء الأفعال والأصوات
- نحو أدب إسلامي
- مختصر النحو
- طريق استنباط الأحكام
- من البعثة إلي الدولة
- مصطلحان أساسيان
- الدين في اللغة و القرآن
- شرح ألفية ابن مالك في النحو
- في علم العروض؛ نقد و اقتراح
- الدولة الإسلامي
- تحقيق: أتحاف الإنس
- اللامات
- دراسات في الفعل
- تحقيق: بداية الهداية
- تلخيص العروض
- دراسات في الإعراب
- أعراف النحو في الشعر العربي
- تحقيق إتحاف الرفاق
- تحقيق: هداية الناسكين
- مختصر الصرف
- تلخيص البلاغة
- أصول تحقيق التراث
- تحقيق إعراب سورة الفاتحة
- تحقق زلة القاري اثر نسفي
- تحقيق شرح الواضحة(اثر ابن أم القاسم)
- أصول البحث 1412 هـ. / 1992 م.
- قضايا و آراء
- تاريخ التشريع الإسلامي
- خلاصة علم الكلام
- قراءة في كتاب التوحيد
- مذهب الامامية
- دروس في فقه الامامية(مجلدات 1 تا 4)
- دروس في أصول فقه الامامية
- الغناء
- التقليد
- الوسيط في فهم النصوص الشرعية
- الاجتهاد
- الدرس اللغوي في النجف
- رأي في السياسة 1427ق
- خلاصة الحكمة الإلهية
- الوسيط في النحو العربي
- تحقيق طريق استنباط الأحكام للمحقق الكركي
- تحقيق البصروية في علم العربية اثر شمس الدين البصروي
- فهرست الكتب النحوية
- في ذكر والدي: في سيرة والده العالم(المتوفي 1409 هـ)
- التذكرة في علوم اللغة و آدابها
- من مصادر الفكر الامامي في العقيدة و التشريع
- الكيان السياسي الاسلامي من خلال النصوص المالية العامة
استاد فضلي مقاله‌هاي فراواني نيز در مجله‌هاي عربي نوشته است كه در اينجا به برخي از آنها اشاره مي‌كنيم:
«الدمستاني من أعلام الخليج»، در: رساله ادب - مقدمه ديوان الدمستاني
«مبدأ الاشتقاق في اللغة العربية»، در: مجله النجف
«علم البلاغة نشأته و تطوره»، در: مجله النجف
«الشيخ الطوسي: مجله (النجف)
«ثورة الحسين و أثرها في الشعر العربي»، در: مجله النجف
«الأمثال في نهج البلاغة»، در: مجله رسالة الاسلام (بغداد)
«الرقابة الاجتماعية في الاسلام»، در: مجله رسالة الاسلام
«الاحساء»، در: دائرة المعارف الاسلامية الشيعية (بيروت).[4]
رحلت
سرانجام آن مجاهد خستگی ناپذیر پس از تحمل دوره بیماری در 26 جمادی الاول 1434 ق مصادف با 18 فروردین 1392 ش در تهران ندای الهی را لبیک گفته و به دیار باقی شتافت. پیکر مطهر ایشان پس از تشیع با شکوهی در شهر سَیَهات عربستان به خاک سپرده شد.
در پی این حادثه غمانگیز، پیامهای تسلیتی از جانب حضرت آیت الله العظمی خامنهای رهبر معظم انقلاب و سائر شخصیتهای مذهبی و سیاسی صادر شد از جمله: آیات عظام: علوی گرگانی، سید محمود شاهرودی رییس هیات عالی حل اختلاف و تنظیم روابط بین قوا، تسخیری رئیس شورای عالی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، هادوی تهرانی و حجت الاسلام والمسلمین اعرافی رئیس جامعة المصطفی العالمیة.
از علمای لبنان حجت الاسلام سیدعلی فضل الله امام جمعه منطقه حاره حریک بیروت و همچنین از علمای عربستان: شیخ فوزی السیف امام جمعه قطیف، سید حسن النمر الموسوی، شیخ عبدالله الیوسف، شیخ فیصل العوامی، شیخ حسین المصطفى، شیخ علی المعلم، شیخ حسین الراضی و شیخ محمد المدلوح، پیامهای تسلیت جداگانهای را به مناسبت رحلت آن عالم فرزانه صادر نمودند.
پيام تسليت مقام معظم رهبری
بسم‌الله‌الرحمن‌الرحيم
با حزن و اندوه فراوان، خبر درگذشت علامه آيت‌الله دكتر عبدالهادی الفضلی را دريافت نمودم.
این علامه‌ی فقيد، عمر شريف خود را در جهاد علمی و سياسی و دفاع از مقدسات امت اسلامی و مسائل بر حقّ آن سپری كرد.
این فقيد از پيشگامان تفكر و انديشه و از نظریه‌پردازان برجسته‌ی اسلامی بود و بهترين نشانه‌ی اين امر، آثار و تأليفات گرانسنگ ايشان است.
مرحوم الفضلی پناهگاه علمای امت بودند و با فكر و حركت و جهاد و تلاش‌های وحدت‌آفرين خود، نمونه و اُسوه‌ای را در نزديكی دل‌ها، وحدت بخشيدن به صفوف اسلام، همدلی و دوری از نزاع‌ها و اختلافات، و تمركز نگاه‌ها و انديشه‌ها بر دشمن مشترك آحاد امت عظيم اسلامی ارائه كردند.
همچنين اين فقيد راحل در اواخر زندگی خود با صبر بر ابتلاء الهی و بيماری طاقت‌فرسا، نمونه و تصوير بسيار والائی از انسان مؤمنِ صابرِ شاكرِ واثق به خدای بزرگ و توانا و متوكل بر او به ظهور رساند.
به همين مناسبت، تسليت و تعزيت خود را به خانواده‌ی مكرم و دوستان و شاگردان و دوستداران ايشان، خصوصاً علمای امت اسلامی و حوزه‌های علميه تقديم می‌كنم و از خداوند منّان مسألت می‌كنم تا رحمت واسعه‌ی خود را بر اين فقيد عزيز نازل فرمايد، بهشت را جایگاه ابدی ايشان قرار دهد، او را در رضوان وسيع خود وارد كند و به بستگان و دوستداران ايشان صبر و تسليت عنايت فرمايد.
همچنین از خداوند جلّ و علا مسألت دارم كه همه علمای صالح و خوب ما را سلامتی كامل، توفيق دائم و اقتدا به انديشه و رفتار و جهاد فقيد سعيد ما عطا فرمايد؛ و انّا لله و انا اليه راجعون.
سيد علی حسينی خامنهای
۲۸ جمادی‌الاول ۱۴۳4 هجری قمری
۲۰ فروردین ۱۳۹۲ هجری شمسی