تالیفات
تاریخ و سیره
علامه بحرالعلوم براین باور است که طلبه متعهد اگر بخواهد مسئولیت خویش را در برابر مردم و جامعه اش به خوبى انجام بدهد، در آغاز رسالت خویش باید درد جامعه ی خویش را بشناسد و بداند بر ملّت و جامعه او چه مى گذرد. براى این منظور، آگاهى از تاریخ بویژه تاریخ اسلام و مسلمانان، به صورت عام، تاریخ ملت و جامعه ی خود به صورت خاص، امرى ضرورى خواهد بود.
در مرحله ی بعد باید بتواند آن ها را با زبان فصیح و زبان قوم خویش، اعم از نثر و نظم و خطابه، بیان کند. این جا است که باید برادبیات قومى که رسالت آگاهاندن آنان را بر دوش دارد مسلط باشد.
دانشمند والا مقام بحرالعلوم در برای بالا بردن بینش مردم از مجسم کردن زندگى معصومان، علیهم السلام، و سیره ی مبارزاتى بزرگانى مانند حجربن عدى و میثم تمار و دیگر شخصیت های اسلام با نثرادبى معاصرسود جست و گامى موثردر راه مقاوم کردن ملت مظلوم عراق در برابر فشارهاى حاکم ظالم برداشت و با نشان دادن این اسوه هاى تاریخى، تحمل مشکلات را در راه عقیده و آرمان هاى اسلامى براى آنان تا حدودى آسان کرد.برای این کار، کتاب های گوناگونی را به رشته ی تحریر درآورد، از جمله:
1 ـ بین یدى الرس، صلی الله علیه وآله.[22]
موضوع این اثر ارزشمند که با بیانی شیوا و به گونه ی ادبی نگارش یافته است، معرفی گروهی از یاران پیامبر اکرم است. این کتاب تنها به جنبه ی تاریخی آن شخصیت ها نپرداخته است تا نوشتار جنبه ی داستان به خود گیرد، بلکه در واقع به بیان سیره ی پیامبر اکرم، صلی الله علیه وآله، در پرورش استعدادها و شخصیت ها در راستای نشر و تقویت معارف الهی و تحکیم مبانی اسلام در جامعه از راه نیروی انسانی کارامد است. این کتاب با معرفی جنبه های شخصیتی آن یاران گرانقدر می کوشد تا الگوهایی پویا و گویا از دین داری برای مسلمانان در همه ی اعصار نشان دهد. در جلد اول، شخصیت علمی و سیاسی و اخلاقی و اجتماعی گلچینی از مردان صحابی مورد بررسی قرار گرفته است، مانند حمزه بن عبدالمطلب، عمار بن یاسر، سلمان فارسی، حباب بن عبدالله بن ابی، سعد بن ربیع، مصعب بن عمیر، خباب بن ارت، بلال حبشی، مقداد بن اسود، ابورافع و جعفر بن ابی طالب و در جلد دوم، صحابی های زن معرفی شده اند، مانند نجومٌ لن تغیبْ، خدیجَة بنت خویْلد، صفیَّة بنت عبدالمطلب، اُم سلمَة، فاطمة بنت أسد، سمیّه بنت خیاط أم عَمار، أمُّ أَیمن، نسیبَة بنت کعب أم عمَارة الانصاریة، هند بنت عمرو بن حرام، أمیّة بنت قیس الغفّاریة، صفیّة بن بنی دینار.
این کتاب در سه جلد در بیروت از سوی انتشارات دار الزهراء به چاپ رسیده است. در ایران با ترجمه ی محمدعلی امینی به نام «با پیامبر: اصحاب رسول اکرم»، به فارسی برگردانده شد و از سوی نتشارات حکمت تهران در سال 1383 هجری شمسی به زیور چاپ آراسته شده است.
2 ـ من مدرسة الامام على، علیه السلام.
این کتاب درباره ی عده اى ازاصحاب فداکار حضرت امیر است. در بیروت چاپ شده است. ترجمه ی فارسی آن، از سوی انتشارات حکمت تهران در سال 2004 هجری قمری به چاپ رسیده است .[23]
3 ـ فى رحاب السیده زینب.
تحلیلى است از تاریخ زندگى آن بزرگوار. این کتاب ارزشمند در بیروت چاپ شده است. در ایران با ترجمه ی آقای محمدعلی امینی با نام سیری در زندگی حضرت زینب، سلام الله علیها، از سوی انتشارات حکمت تهران در سال 2004 م در 239 صفحه به چاپ رسیده است.[24]
4 ـ فى رحاب ائمه اهل البیت الامام على، علیه السلام.
تحلیلى است تاریخى و سیاسى درباره ی زندگى امام علی ، علیه السلام، در بیروت چاپ شده است .
5 ـ شهید الولاء حجر بن عدی الکندی
تحلیلى است تاریخى و سیاسى از زندگى حجربن عدى . این کتاب در بیروت در سال 1986 م چاپ شده است[25] .
6 ـ الحجاج سیف الامویین فی العراق. بحثى است تاریخى و سیاسى درباره ی حجاج جلاد معروف عراق. این کتاب در بیروت از سوی انتشارات دارالزهراء در سال 1406 هجری قمری به چاپ رسیده است .[26]
7 ـ ثورة الامام الحسین، علیه السلام، و ابعادها .
از سوی انتشارات دارالزهراء در 166صفحه، در بیروت چاپ شده است.
8 ـ دور الامام الصادق، علیه السلام، فى مسیرة الدعوة الاسلامیة
9 ـ المنهج التربوی عند الامام الکاظم، علیه السلام .در بیروت از سوی انتشارات دارالزهرا، در سال 1404 هجری قمری، در87 صفحه چاپ شده است.
10 ـ الحسن و الحسین امامان، ان قاما اوقعدا. در سال 1412 هجری قمری از سوی انتشارات دارالزهراء در بیروت چاپ شده است.[27]
11 ـ صلح الحدیبیة بین التکتیک و الاستراتیجیة. در بیروت از سوی انتشارات دار الزهراء در سال 1991 م در 43 صفحه چاپ شده است.
12 ـ لمحات من تاریخ الصراع السیاسی فی الإسلام . دو جلد است. موضوع آن تاریخ حکومت امویان است. دربیروت از سوی دارالزهراء در سال 1428 هجری قمری چاپ شده است.
13 ـ الدولة الفاطمیة: العزیر بالله الفاطمی.
فقه و اصول
1 ـ الاجتهاد: اصوله واحکامه.
کتاب مذکور به بحث اجتهاد و عناصر آن و سیر تاریخى این مسئله، مى پردازد. در ضمن آن، مباحث تاریخى مربوط به علم اصول یافت مى شود. این کتاب رساله فوق لیسانس سید محمد بحرالعلوم در دانشکده ی الهیات تهران است که در سال 1970 م در بیروت چاپ شده است.[28]
2 ـ عیوب الارادة فى الشریعة الاسلامیة.
بحثى است مقایسه اى بین فقه و دیگر قوانین امروز بشری. این کتاب که با 870 صفحه به رشته ی تحریر درآمده است، رساله ی دکتراى وی از دانشکده ی دارالعلوم دانشگاه قاهره در سال 1980 میلادى است. در سال 1404 هجری قمری در بیروت با همت انتشارات دارالزهراء به چاپ رسیده است .
3 ـ الشهادة علی الزواج و الطلاق و الرجعة فی الشریعة و القانون. در بیروت از سوی انتشارات دارالزهراء چاپ شده است.
4 ـ مصدر التشریع لنظام الحکم فی الاسلام . چاپ شده در بیروت به وسیله انتشارات دارالزهرا چاپ شده است.
5 ـ أضواء على قانون الشخصیة . این کتاب با استناد بر فقه مذاهب خمسه، ردیّه اى بر قانون مساوات حقوق زن و مرد است. در عهد عبدالکریم قاسم[29] نوشته شده بود.
6 ـ آفاق حضاریة لنظرة الدولة فی الإسلام .[30]
فلسفه
1 ـ فلسفة الکندی
این اثر درباره ی تاریخ زندگی یعقوب بن اسحاق کندی، فیلسوف عرب، است. این کتاب به مناسبت برگزاری همایش هزاره ی او ـ که در بغداد برگزار شد ـ نوشته شد. علامه درباره بی توجهی برگزار کنندگان کنگره ی کندی نسبت به کتاب او می گوید: من این نوشته را براى آن کنگره فرستادم. چون در مقدمه از عبدالکریم قاسم تجلیل و ستایش نکرده بودم کتاب مرا از مسابقه حذف کردند. با این که به اعتراف جرائد آن وقت، از بهترین کتاب هایى بود که درباره ی کندى نوشته شده بود. این کتاب با مقدمه ی سید محمدتقی حکیم در سال 1382 هجری قمری در نجف به چاپ رسید.[31]
2 ـ حدوث العالم وقدمه فی الفلسفة الاسلامیة
علامه بحرالعلوم، افزون بر تالیفات ارزشمند خود بر تالیفات دیگر دانشمندان نامی، مقدمه نوشته و یا به تحقیق آن ها پرداخته است. از جمله آن آثار، می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1 ـ الحسین فى الفکر المسیحى. این کتاب نوشته ی انـتوان بارا است. آیت الله بحرالعلوم مقدمه ای مفصل بر این کتاب نوشته است.
2 ـ الحجة علی الذاهب الی تکفیر ابی طالب. تالیف شمس الدین فخار بن معد موسوى از دانشمندان قرن ششم هجرى است. علامه بحرالعلوم آن را تحقیق کرده است. این اثر در سال 1410 هجری قمری از سوی انتشارات سیدالشهداء، علیه السلام، در قم به چاپ رسیده است .[32]
3 ـ شذورالعقود فی ذکرالنقود. این کتاب تالیف احمد بن علی بن تمیم مقریزى متوفاى 845 هجرى است. این اثر تاریخی از جمله منابع کهن و ارزشمندی است که در آن، تاریخچه ی قیمت ها و آن چه در بازار جاهلیت و زمان اسلام رایج بوده است، بررسی شده است. علامه بحرالعلوم به عنوان محقق کتاب، ضمن مقدمه ای مفصل در تعریف ماهیت نقود و شرح اصطلاحات اقتصادی و تاریخچه ی آن، مطالب فراوان و تعلیقات گوناگون بر آن افزوده است که اهمیت کتاب و ارزشمندی آن را بالا برده است. این کتاب از سوی چاپخانه ی حیدریه در سال 1385 هجری قمری به چاپ رسیده است .[33]
4 ـ عقلاءالمجانین تالیف حسن بن محمد بن حبیب نیشابورى متوفاى 406 هجرى.[34]
5 ـ الجوهر الثمین فی تفسیر القرآن المبین تالیف السید عبدالله شبّر. این کتاب تفسیری است به شیوه ی "مزجی" مانند تفسیر الصافیِ فیض کاشانی، ولی بدون بیان مقدمات در آغاز آن. این اثر در 2 جلد بزرگ در مطبعة الآداب نجف به سال 1380قمری و در بیروت ( دار الزهراء) با کوشش سید محمد بحرالعلوم در 6 جلد منتشر شده است.[35]
6 ـ دیوان الصاحب بن عباد. علاّمه بحرالعلوم آن را جمع آوری و تحقیق کرده، ولی هنوز چاپ نشده است .
شعر
1 ـ حصاد الغربة.
این اثر، نام دیوان شعر علامه بحرالعلوم است که در موضوعات گوناگون و در طول زندگی پربار خود، بویژه هنگامی که در غربت (انگلستان و ...) به سر می بردند، سروده است. نمونه ای از ابیاتی که وی در فراق وطن سروده چنین است:
ولی وطن بین الضلوع مقامه
وصورته محفورة فی محاجری
فلا أنا أنساه مدى العمر روعة
ولا هو ینسانی وان صال هاجری
تغربت عنه لا تسلی ولا ملالة
ولکننی اکرهت رکب المخاطر
تصورت أیامی ظلاما بغیره
وهل ینجلی عنی ظلام المسافر[36]
و برای من وطنی است که میان توطئه ها جا گرفته است و نقشه آن در زندان ها دفن شده است.
هیچ گاه نه من آن را از خیالم از یاد برده ام و نه آن مرا فراموش کرده است، اگرچه دوری از آن بر من عارض شده است. از آن دور شدم در حالی که نه تسلی دهنده ای هست و نه دل گرم کننده ای.
ولی من سوار شدن بر خطرها را دوست ندارم. به یاد می آورم روزگارم که دیگری به آن، سایه غم انداخته. آیا سایه ی غم مسافرت از من برطرف می شود؟
2 ـ المطر فی الشعر العربی
3 ـ آراء عن الشعر الحر
عقائد و معارف
1 ـ ضحایا العقیدة
این اثر در نجف اشرف از سوی انتشارات مطبعة الباقر در سال 1383 هجری قمری به چاپ رسیده است.
2 ـ صراع الحق والباطل بین الأمس والیوم
3 ـ رجال العقیدة
آثار دیگر
1 ـ النساء فی افق العقیدة.
2 ـ حصاد الأیام .
موضوع آن، مطالب گوناگون اخلاقی و سیاس و قصه و داستان و نیز برخی مقالات و سخنرانی های علامه بحرالعلوم در زمان های مختلف است. این اثر در9 جلد و سال 1412 هجری قمری از سوی انتشارات دارالزهراء بیروت به چاپ رسیده است. در سال 1388 هجری قمری در بیست و دومین نمایشگاه کتاب تهران در معرض دید مراجعه کنندگان قرار گرفته است.
مقالات
عالم دوراندیش سید محمد بحرالعلوم، افزون بر تالیفات، مقاله های بسیاری به گونه ی نوشتاری و مصاحبه درباره ی موضوعات گوناگون سیاسی و اعتقادی و رجالی و فقهی در نشریات گوناگون ایران و عراق و لبنان به چاپ رسانده است. بسیاری از آن ها در مجموعه ای به نام سلسله مقالات اسلامیه گردآوری شده است .[37]