سید جواد عاملی

متوفاى 1226 ق.

عنوان مقاله: گنجینه دار فقه

نویسنده: على علیزاده

طلیعه

عالمان بزرگ شیعه حقى بیش از آنچه که در این سطور و صفحات بگنجد، دارند. چرا که از لحظه لحظه عمر مبارکشان براى اداى رسالت دینى بهره برده و همیشه و همواره در تلاش و تکاپوى حفظ میراث دینى و فرهنگى بوده اند. آثار جاویدى که براى نسلهاى آتى یادگار گذارده اند نشان از بلندى همت آنان دارد.

علامه سید محمد جواد عاملى دانشمندى بزرگ از همین قبیله است که با کتاب «مفتاح الکرامه»اش درهاى کرامت را به روى فقیهان و عالمان شیعى گشوده است. این سطور نگاهى گذرا به زندگى این شخصیت ارجمند مى باشد.

میلاد نور

در سال 1152 ق. در شقراء از روستاهاى جبل عامل (نواحى لبنان) و در خانواده اى اهل دین و دانش، نوزادى پا به عرصه هستى گذاشت که او را جواد نام نهادند.

از همان آغاز زمزمه زلال قرآن در وجودش جارى گشت و روح پاکش را سیراب ساخت. نسبت او از طرف پدر به امام حسین(علیه السلام) و از طرف مادر به امام حسن(علیه السلام)و امام موسى کاظم(علیه السلام)مى رسد.^([1])

خانه سید جواد همواره پایگاه و پناهگاه دوستداران و شیعیان اهل بیت(علیهم السلام)بود و عالمان بزرگى از این خاندان بپاخاسته اند و از آن جمله مى توان به سید محسن امین مؤلف کتاب ارزشمند اعیان الشیعه اشاره نمود.

به سوى مکتب

سید جواد پس از آنکه دوران کودکى را پشت سر نهاد به مکتب رفت تا مقدمات علوم را از عموزاده اش ابوالحسن موسى فرا گیرد.او در درسها با علاقه زیاد و شوق وافر شرکت مى جست و در اندک زمانى توانست دروس مقدماتى را بیاموزد و همین کوشش بى وقفه اى که از خود نشان مى داد موجب گشت تا آشنایان او آینده بسیار روشنى را برایش پیش بینى کنند.

وى در آنجا با نسیم جانفزاى دانشها و فرهنگ والا و جاوید اسلام آشنا گشت. پس از آنکه استادش دار فانى را وداع گفت و دیگرى را یاراى سیراب کردن عطش علمى وى نبود او براى رسیدن به اهداف عالى تصمیم به هجرت گرفت.

هجرت علمى

سید جواد در سال 1194 ق. با کوله بارى از امید راهى اعتاب مقدس عراق شد تا بتواند از خرمن دانش اندیشمندان شیعى حوزه نجف خوشه چینى کند. قبل از رسیدن به حوزه بزرگ نجف وارد شهر کربلا شد تا نخست خود را از فرات عشق سیراب سازد ولى هنگامى که با حضور استوانه هاى گران سنگى همانند آقا وحید بهبهانى (متوفى 1205 ق.) و سید على طباطبایى (متوفى 1231 ق.) در کربلا مواجه شد در همانجا رحل اقامت افکند تا در جوار بارگاه ملکوتى امام حسین(علیه السلام) از محضر نورانى آن استادان بزرگ بهره هاى علمى و عملى ببرد.^([2])

اقیانوس بزرگ

آن روزها که حوزه نجف به مثابه بزرگترین مرکز علمى تشیع محسوب مى شد و اساتید و نام آورى در آن شهر به تدریس و تربیت دانش پژوهان علوم دینى اشتغال داشتند سید محمد جواد نیز خود را به آن اقیانوس بزرگ رسانید تا بتواند گامهاى بیشترى در عرصه علم و اجتهاد بردارد.

ایشان در آغاز ورود به این شهر شهرت والایى پیدا نمود و در آن حوزه عظیم درخشش بیشترى کرد. او علاوه بر ادامه پژوهشهاى خود به تدریس و تألیف نیز پرداخت.

زمانى که سید جواد به حوزه نجف آمد اساتید والا مقامى سکان کشتى حوزه کهنسال نجف را در دست داشتند و این فرصت بسیار مغتنمى براى ایشان بود. اساتیدى که سید جواد در محضرشان زانوى شاگردى زد و از حضور پرفیضشان بهره هاى علمى و اخلاقى فراوان برد عبارت اند از :

1. سید بحرالعلوم (1154 - 1212 ق.) : او از علماى بزرگ شیعه است و به موجب عظمت و مقام علمى و معنوى اش در میان دانشمندان جایگاه خاصى دارد.

در میان شاگردان بحرالعلوم سید جواد از منزلتى دیگر برخوردار بود. نقل شده است که وقتى سید در حوزه با برکت نجف درس مى گفت روزى براى تدریس نیامد. شاگردان ناراحت شدند. بدین سبب سید جواد را که مورد اعتماد بحرالعلوم بود نزد ایشان فرستادند. سید جواد علت نیامدن استاد را جویا شد اُستاد فرمود :من پس از نیمه هاى شب، براى سرکشى به مدرسه مى آیم و قدم مى زنم. بتازگى وقتى آمدم سحرها چراغ حجره ها را خاموش دیدم و همه در خواب به سر مى بردند و از تضرع آنها خبرى نبود. به همین علت من حاضر نیستم براى کسانى که نماز شب و تضرع و ناله هاى سحرگاهى را ترک مى کنند درس بگویم!

مى گویند وقتى این کلام بحرالعلوم در میان شاگردان زبان به زبان پیچید صداى زمزمه هاى یا رب یا رب شاگردان دیگر بار در نیمه هاى شب به آسمان بالا رفت. سید عالیمقام نیز مجدداً با اطمینان خاطر بر کرسى تدریس نشست.^([3])

2. شیخ جعفر کاشف الغطاء (1154 - 1228 ق.) : او از استوانه هاى علم و علماى نام آور است و سید جواد از ایشان چنین یاد مى کند : امام، علامه مورد اعتماد و از بزرگترین دانشمندان است.^([4])

3. شیخ ,,,,,حسین نجف (1159 - 1251 ق.) : وى از اسوه هاى فضیلت و تقوا و از عالمان کم نظیر است. از ویژگیهاى این عارف نامى این بود که هیچ گاه لب به سخن نمى گشود مگر با آیه یا روایت و سخن حکمت آمیز. دیگر آنکه ناملایمات روزگار در وى تأثیر نمى گذاشت. علماى بزرگ شیعه چون کاشف الغطاء و سیدبحرالعلوم احترام خاصى براى ایشان قائل بودند.

اسوه اخلاق

سید جواد علاوه بر مقام والاى علمى از نظر اخلاقى نیز قله نشین فضایل بود. چرا که آنچه را مى آموخت جامه عمل مى پوشاند.

وى بسیار متواضع بود به طورى که همه تحقیقات وزین و نوآوریهاى علمى خود را به استادانش نسبت مى داد.^([5]) و براى استادان خود احترام زیادى قائل بود و همواره با تجلیل فراوان از آنان یاد مى کرد و بسیار خوش اخلاق و مهربان بود. این اسوه اخلاق جان خود را پاکیزه ساخته و به عالى ترین مراتب معنوى و اخلاق نایل گشته بود.

نشانه هاى سبز

نوشته اند چون سید بحرالعلوم اداره حوزه نجف را به عهده گرفت وظایف مهم حوزه را تقسیم کرد و هر کدام را به دست افراد باکفایتى سپرد. از جمله کارهاى تحقیق و تألیف را به سید جواد واگذار نمود تا به پژوهش در علوم آل محمد(صلى الله علیه وآله)بپردازد. این اندیشمند عالیقدر نیز با توجه به اطلاعات فراوانى که در اخبار و اقوال داشت تألیفات پرارجى از خود به یادگار گذاشت. آن آثار جاوید عبارت اند از :

1. مفتاح الکرامه (این کتاب گران سنگ شرحى به سبک نو بر کتاب قواعد الاحکام علامه حلى است و در واقع کلید اجتهاد است.)

2. تجوید قرآن

3. حاشیه بر باب طهارت از کتاب مدارک الاحکام

4. منظومه اى در باره زکات

5. شرح وافیه

6. منظومه اى درباره خمس

7. حاشیه بر کتاب روضة البهیه شهید ثانى

8. حاشیه بر کتاب معالم

9. رساله اى در اصل برائت

10. حاشیه بر تهذیب

11. رساله اى در ردّ اخباریین

12. حاشیه بر کتاب فوائدالرجالیه

تدریس

فقیه نامى علامه سید جواد عاملى پس از رحلت سید بحرالعلوم و مسافرت علامه کاشف الغطا به ایران، بر کرسى تدریس نشست و به موجب تبحر در فقه و اصول و احاطه اى که بر اقوال متأخرین و متقدمین داشت شمار زیادى از دانش پژوهان در درس ایشان شرکت مى نمودند.

عده اى از پرورش یافتگان مکتب علامه عاملى و درس آموزان «مفتاح الکرامه» او به مقامات عالى رسیدند و در دانش و درستکارى سرآمد عصر خویش گشتند. از جمله شاگردان نمونه وى افراد ذیل اند:

1. شیخ محمد حسن نجفى مؤلف کتاب جواهرالکلام (متوفى 1266 ق.) : او از عالمان والامقام و مؤلفان کم نظیر شیعه است که سى سال از عمر شریفش را صرف گردآورى «جواهرالکلام» این دائرة المعارف فقه شیعه نمود.

2. صدر الدین عاملى : ایشان هنگامى که دوازده ساله بود در درس سید بحرالعلوم و آقا محمد باقر بهبهانى شرکت مى جست. در آن زمان سید بحرالعلوم مشغول به نظم در آوردن کتاب «الدرّه النجفیه» بود. او هر چه را که به نظم در مى آورد به ایشان مى داد تا اشکالاتش را مرتفع سازد.

3. شیخ مهدى ملاکتاب : او یکى دیگر از سیراب شدگان مکتب علمى و عملى سید جواد عاملى است که از نظر اخلاقى کم نظیر و در واقع تندیس اخلاق بوده و از نظر معنوى به مقامات عالى رسیده است.

مشایخ اجازه

دانشمندان گرانقدرى که به علامه عاملى اجازه روایت داده اند عبارت اند از:

1. آیت الله محمد باقر بهبهانى (ره)

2. سید محمد مهدى بحرالعلوم (ره)

3. میرازى قمى (متوفى 1231 ق.)

4. سید على طباطبایى، مؤلف کتاب ریاض المسائل

5. شیخ جعفر کاشف الغطاء

6. آیت الله مهدى شهرستانى

روایت کنندگان

عالمانى که از علامه بزرگوار سید جواد عاملى اجازه روایت اخذ کرده اند بدین قرارند:

1 - شیخ محمد حسن نجفى

2 - فرزند ایشان، آقا سید محمد

3 - شیخ رضا فرزند زین العابدین نوه علامه عاملى

4 - محمد على هزار جریبى

5 - شیخ جواد ملا کتاب

6 - شیخ حسن بن محمد على العبودى

7 - میرزا عبدالوهاب

در سنگر جهاد

این عالم سخت کوش و خستگى ناپذیر هنگامى که وهابیون به نجف حمله بردند به صف مبارزان پیوست و علاوه بر این با نوشتن رساله «وجوب الذب عن النجف الاشرف» مردم را به جهاد و دفاع ترغیب نمود و با قلم و شمشیر، به دفاع از ارزشهاى اسلامى پرداخت و در همان زمان نیز مشغول نگارش کتاب مفتاح الکرامه بود و با چنین کارى پیوندى میان دانش و مبارزه ایجاد نمود. ایشان خود چنین گفته است : نباید دفاع و مهیا کردن نیروها براى دفاع، مرا از تألیف و تصنیف باز دارد.^([6])

گنجینه پر ارج

یکى دیگر از یادگارهاى باارزش ایشان کتابخانه اش بود که در آن بسیارى از نسخ خطى علماى بزرگ از قرون پیشین را جمع آورى کرده، در آن زمان از کتابخانه هاى غنى به شمار مى آمد. در این گنجینه گران سنگ کتابهاى نفیس فقهى، رجالى، حدیثى و . . . نگهدارى مى شد. ایشان در کتاب مفتاح الکرامه به این ذخایر ارزشمند اشاره کرده و بدون واسطه به آنها استناد جسته است.^([7])

فرزندان

از علامه سید جواد عاملى دو فرزند که اهل علم و فضل بوده اند به یادگار ماند :

1 - سید محمد حسینى نجفى عاملى

ایشان از عالمان صاحب نام در عصر خویش و از شاگردان افتخارآفرین پدر بزرگوارش بود و جمعى از علما از ایشان روایت نقل نموده اند. در سال 1269 ق. در شهر نجف به جوار رحمت الهى شتافت و در همان حجره اى که پدر بزرگوارش مدفون است به خاک سپرده شد.^([8])

2 - دختر ایشان نیز بانویى عالم، مهذّب و مورد اطمینان و اعتماد عالمان عصر خویش بود و در نزد فقیه بزرگ جواهرالکلام از احترام خاصى برخوردار بود. با اینکه حدود نود و پنج سال زندگى کرد در پیرى هم از حواس و ادراک صحیح برخوردار بود.^([9])

هجرت آخر

علامه سید جواد عاملى در اواخر عمر مبارکش نیز مشغول نگارش کتاب مفتاح الکرامه بود. او در آن لحظه هاى آخر چنین وصیت مى کند : در حالى مشغول تألیف هستم که وهّابیها به عتبات حمله مى کنند و مضافاً اینکه در حال مریضى و ضعف جسم مى باشم. پس شما را سفارش مى کنم که در هر حال در تحصیل علم تلاش و جدّیت کنید.^([10])

این عالم فرزانه و محقق ژرف نگر و سخت کوش پس از عمرى خدمت به شیعه، سرانجام در سال 1226 ق. به سوى معبود خویش پر کشید و در جوار رحمت الهى مأوا گرفت و حوزه هاى علمیه را در سوگ نشاند.

شایان ذکر است که تعیین محل دفن ایشان نیز بر طبق وصیت خودشان بوده است زیرا در عالم رؤیا قبر خود را مشاهده مى کند. پس از آن سفارش مى نماید که او را در یکى از حجره هاى شرقى از طرف باب قبله روبروى مرقد مطهر امیرالمؤمنین على(علیه السلام)دفن کنند و اکنون مزارش زیارتگاه عاشقان اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام)است و در برخى از کتابها کراماتى براى تربت پاکش ذکر کرده اند.^([11]) رحمت بى منتهاى پروردگار نصیب او باد.

[1] - اعیان ,الشیعه، محسن امین عاملى، ج 4، ص 288.

[2] - مفتاح الکرامه، سید جواد عاملى، ج4 ، ص 771.

[3] - مجله حوزه، شماره چهارم، سال پنجم، ص 55

[4] - مقدمه مفتاح الکرامه .

[5] - ماکان فیه من تحقیق سمین فهو للاستاذ و ماکان فیه و من نحث فهولى. اگر در نوشته من یک مطلب تحقیقى با ارزشى بود از آن استادم است و اگر یک مطلب ضعیفى دیدى از آن من است. مفتاح الکرامه، ج 4، ص 773.

[6] - اعیان الشیعه، ج 4، ص 290.

[7] - همان، ج 4، ص 293

[8] - اعیان الشیعه، ج 9، ص 410

[9] - مفتاح,الکرامه، ج 4، ص 773.

[10] - همان، ج 9، ص 210

[11] - اعیانالشیعه، ج 4، ص 288