اندیشه و نوآورى ها

آیت الله زنجانى عالمى زمان شناس بود که با توجه به نیازها و ضرورت ها گام برمى داشتبه گونه اى که مى توان او را اندیشمندى نوآور شمرد. گونه هایى از اندیشه ها و نوآورى هاى او را مرور مى نماییم.

نگارش نخستین کتاب تاریخ قرآن

تاریخ قرآن، دانشى است که توصیف، تحلیل، جمع، تدوین کتابت و طبع قرآن کریم را از آغاز نزول وحى تا عصر جدید به عهده دارد.^([6]) وضع این واژه هر چند به اعتقاد بسیارى از قرآن پژوهان به دست مستشرقین صورت گرفته امّا این به معناى عدم توجه مسلمانان به این واژه در تحقیقاتشان نیست. در عالم اسلام از همان ابتدا، هم مواد و هم منابع مباحث تاریخ قرآن وجود داشته است. اندیشمندان اسلامى هم، در ضمن مباحث مختلف به آن اشاره کرده اند. البته باید اذعان نمود که بحث و کتاب مستقلى تحت این عنوان وجود نداشته است تا این که در دوران جدید «تئودور نولدکه»، اسلام پژوه آلمانى، با نگارش تاریخ قرآن نقطه عطفى در این خصوص ایجاد نمود.

نگارش این کتاب و تحقیقات دیگر اندیشمندان غربى در این زمینه، باعث شد که حرکتى در بین اندیشمندان مسلمان ایجاد گرددکه حاصل آن نگارش چندین کتاب در خصوص تاریخ قرآن است.

آیت الله زنجانى، که باید او را از پیشتازان عرصه مباحث قرآنى به شمار آورد، با نگارش و تدوین کتاب «تاریخ قرآن»، براى نخستین بار^([7])، این واژه را در بین مسلمانان و کتاب هاى اسلامى به کار برد. این حرکت بسیار مورد توجه اندیشمندان شیعه و سنى قرار گرفت. این توجه در حدى بود که برخى از آنان چون احمد امین، صاحب کتاب «فجرالاسلام» ـ اندیشمند مصرى ـ آن را گامى در جهت وحدت جهان اسلام به شمار آوردند.^([8]) علت این ارزش گذارى این است که اثر مذکور از زبان یک عالم شیعه براى سنّیان آن روزگار، که دید بدبینانه اى نسبت به موضوع ارتباط شیعه و قرآن داشتند، جالب توجه بود.^([9])

کمیته ترجمه دایرة المعارف اسلامى، از این تلاش علمى و قرآنى، بسیار استقبال نموده است. این کمیته با نگارش مقدمه اى به زبان انگلیسى براى آشنایى پژوهشگران غربى، به معرفى این اثر ارزشمند پرداخته و از این اثر تجلیل کرده است. کمیته مذبور عقیده اش را در مورد این کتب چنین بیان مى کند:

علماى تربیت و تمدن اسلامى، از نبودن اطلاعات درباره تاریخ قرآن بسیار تأسف خورده اند، لزوم چنین کتابى در حین ترجمه دایرة المعارف اسلامى تأثیر فوق العاده به هیأت بخشید. شنیدن چنین مطلبى از یک فاضل مسلّم شیعى مانند ابوعبدالله زنجانى، بسیار جالب توجه بود... بسیارى از مطالب معزى الیه بحث کرده و فوق العاده مفید و جالب توجه است. مطالبى که یافتن آن ها در کتاب هاى متعدد خالى از اشکال نیست ـ به عقیده ما، زنجانى به دلیل تألیف این کتاب، فوق العاده قابل تقدیس و تمجید است، چون آنهایى که احتیاج به اطلاعات کافى درباره تاریخ قرآن دارند سندى بهتر از کتاب مزبور بدست نخواهند آورد.^([10])

نکته اى که لازم به ذکر است این که: هر چند پس از نگارش این کتاب کتاب هاى متنوع، متعدد و عمیق ترى در خصوص تاریخ قرآن به رشته تحریر درآمده امّا نام و نقش ابوعبدالله زنجانى، به عنوان پیشرو در این علم، در کتاب ها و محافل علمى شیعه و سنى زبانزد خاص و عام بوده و خواهد بود.

پاسخگویى به شبهات

بى شک آنچه که باعث برترى یک شخصیت علمى بر شخصیت علمى دیگر مى شود، جامع نگرى نسبت به مسائل جامعه، آگاهى به زمانه و مهم تر از همه پاسخ گویى به سوالات و شبهات در هر عصر و دوره اى است.

آیت الله زنجانى در زمره کسانى است که به این مهم توجه کرده و در عرصه پاسخگویى به سؤالات و شبهات در دوره خویش نقش به سزایى داشته است. از مهم ترین کارهاى آن بزرگوار در این زمینه، نگارش رساله «فلسفة الحجاب» است.

رساله فلسفه حجاب پاسخ به پرسشى است که توسط یکى از فضلاى ایرانىِ مقیم آمریکا از مؤلف به عمل آمده است.^([11])

رساله یاد شده با وجود کوچکى حجم، حاوى تحلیلى تازه و بیشتر عقلانى از مسأله حجاب است. در واقع بحث حجاب در این دوره، بیش از آن که نیازمند ارائه ادله شرعى، اعم از قرآن و حدیث باشدنیازمند ارائه تحلیلى اجتماعى و اخلاقى بوده است. زیرا مخاطبان اصلى، قشر تحصیل کرده جدید بودند که مى بایست این مسأله با زبان جدید و روش عقلانى برایشان، پردازش مى شد.^([12]) مؤلف به حق توانسته است در جهت پاسخ گویى به چنین پرسشى گام بردارد.

نقدى بر غرب گرایى

آیت الله زنجانى گسترش فساد را از عوامل سقوط ملّت ها و تمدن ها مى دانست. او معتقد بود عاملى که موجب نابودى تمدن روم گردید افزایش نقش زنان و گسترش فساد در جامعه روم بوده است. البته به اعتقاد او در این بین زنان رومى مقصر نبودند، «این جنایت تاریخى بزرگ بر آن تاج و تخت، از میل مردها به لهو و لعب بود» که پاى زنان را به سیاست باز کرد.^([13])

نکته مهمى که ایشان در کتاب فلسفه حجاب خویش پس از نقد تمدن غرب به آن اشاره نموده این است که: غرب از نظر ایشان در حال حاضر فاقد «مدنیّت صناعى» یا پیشرفت صنعتى آن است. ایشان توضیح مى دهد که:

اگر فساد جارى در غرب در جوامع شرقى گسترش یابد، موجب از هم پاشیدگى جوامعِ شرقى خواهد شدچرا که این عامل بازدارنده یعنى پیشرفت صنعتى در این جوامع وجود ندارد.

زنجانى در مقام توصیه به شیفتگان غرب مى گوید که:

«خیال نکنند همه اشکال آن تمدن به شرق صالح است. براى نمو هر بذر استعداد و صلاحیت خاک لازم است.»

و هر پیشرفت و توسعه اى باید بر اساس فرهنگ، دین و اعتقادات هر جامعه صورت گیرد. در واقع تمدن غرب نسخه اى نیست که بتواند دواى هر جامعه اى قرار گیرد.^([14])