آثار ارزشمند
شیخ فاضل جواد از دانشمندانی است که آثار ارزشمند را در موضوعات گوناگون اصولی و ادبی و عرفانی و ریاضی و تفسیر نوشته است. برخی از آن ها از منابع مهم پژوهشی به شمار می آید:
1 ـ شرح الالفیه
نام این اثر در امل الآمل و ریاض العلماء[24] آمده است و اطلاع دیگری از آن در دست نیست .
2 ـ غایة المأمول فی شرح زبدة الأصول
این اثر، شرح زبدة الاصول شیخ بهایی و به سفارش او در اصفهان به نگارش درآمده است. این کتاب ارزشمند که به گونه ی نظم در قالب چهارده هزار بیت است، هنوز چاپ نشده است ولی در کتابخانه های معتبر، مانند کتابخانه ی آیت الله مرعشی نجفی در قم به گونه ی خطی قابل دست رسی است . [25]
3 ـ شرح خلاصة الحساب
ریاضی یکی از رشته های مهم علوم بشری است و شامل حساب ساده و استدلالی و هندسه و جبر می شود. ریاضی، یکی از پرکاربردترین علوم درزندگی بشری است.
شیخ بهایی از کودکی این دانش را آموخت و خود به تألیف کتاب هایی در این زمینه پرداخت. خلاصة الحساب، یکی از عمیق ترین و فشرده ترین کتاب های ریاضی به شمار می رود که شیخ بهایی به رشته تحریر درآورده و شامل یک دوره ریاضیات سطح متوسط است. این کتاب حدود سه قرن به عنوان متن آموزشی حوزه های علوم دینی در نجف و اصفهان و مشهد و قم و برخی دیگر از مراکز علمی کشورهای اسلامی مورد استفاده بود. ده ها شرح و حاشیه بر آن نوشته شده است.[26] فاضل جواد هم بر آن شرحی نوشته است.
نکته ی قابل توجه آن است که این شرح، به خواست خود شیخ بهایی تالیف شده است. در سال1273 هجری قمری در 116 صفحه سنگی شده است .
این کتاب در کتابخانه ی آیت الله مرعشی نجفی در قم وجود دارد.[27]
4 ـ شرح کتاب الدروس
این اثر، شرح کتاب الدروس الشرعیه فی الفقه الامامیه از آثار شمس الدین محمد بن مکی عاملی، مشهور به شهید اول، ـ که در سال متوفای 786 هجری قمری به شهادت رسید – است. این اثر، ناتمام و هنوز چاپ نشده است .
کتاب دروس از دقیق ترین و مشهورترین کتاب های شهید اول و دارای نظم و ترتیبی ابتکاری است که پیش تر سابقه نداشته است. در این کتاب عناوین جدیدی مثل المزار، الحسبه، المحارب، القسمه، المشترکات، الربا، تزاحم الحقوق اضافه شده است.
نیز آراء و دیدگاه های بیش تر فقیهان که کتاب های آنان به ما نرسیده است، مانند ابن جنید و جعفی و عمانی و دیگران در آن نقل شده است.
شهید اول، موفق به اتمام کتاب الدروس نشده و پیش از به پایان بردن آن، به شهادت رسیده است .
موضوعات مورد بحث در این اثر از کتاب طهارت تا رهن را شامل می شود.
نویسنده ی ریاض العلماء می گوید: «من، نسخه ای را که به خط آن عالم بزرگوار بود، خود دیده ام.».[28]
5 ـ الفوائد العلیة فی شرح رسالة الجعفریّة .[29]
رسالة الجعفریه، اثر ارزشمند شیخ علی بن عبدالعال ملقب به محقق کرکی است. این رساله همراه رساله های دیگر محقق کرکی، به نام رسائل کرکی با همت شیخ محمد حسّون در دو جلد، از سوی کتابخانه ی آیت الله العظمی نجفی مرعشی، درسال 1409 هجری قمری در قطع وزیری در 356 و 328 صفحه چاپ شده است.
عالم ربانی فاضل جواد در اثری مستقل، رساله ی جعفریه محقق کرکی را ـ فقه استدلالی با موضوع نماز است ـ شرح کرده است.[30]
6 ـ المواسعة و المضایقة. این اثر فقهی و در موضوع نمازهای قضا است.
7 ـ شرح الصحیفة الأصطرلابیة
این کتاب در موضوع علم هیئت و شناخت ستارگان، مطالب عمیق و خواندنی دارد. علامه حرزالدین می گوید: «من، نسخه ای خطی از این اثر را در کتابخانه ی ادیب گرانقدر شیخ سلمان بن شیخ محمد فلاحی دورقی دیده ام و از روی آن نسخه برداری کرده ام.».[31]
این رساله، به ضمیمه ی کتاب شرح خلاصه الحساب به چاپ رسیده است. [32]
8 ـ شرح تشریح الأفلاک شیخ بهایی. در موضوع علم هیئت و ستارگان است.
9 ـ شرح رسالة فی نسبة تضاریس الأرض
شیخ بهایی در جغرافیا آثار گوناگونی دارد که معروف ترین آن ها تضاریس الارض یا رساله فی کرویه الارض است که علامه فاضل جواد آن را شرح کرده است.
10 ـ شرح رسالة طهارة أهل الکتاب شیخ بهایی
11 ـ شرح رسالة الصمدیّة فی النحو شیخ بهایی
12 ـ توضیحات لمشکلات کتاب الکشکول شیخ بهایی
13 ـ شرح بعض المعمّیات و الألغاز. این اثر درتبیین و توضیح معمّاها و لغزهایی است که شیخ بهایی ابداع کرده اند.
14 ـ شرح کتاب (سرخاب) فی علم الرمل
15 ـ شرح الضوابط الرجالیّة از شیخ بهایی.
16 ـ شرح مشیخة الفقیه از شیخ صدوق متوفای 381 هجری قمری
17 ـ تعلیقه على خلاصة الرجال از علامه حلی متوفای 726 هجری قمری
18 ـ تعلیقه على أصول الکافی و فروعه از محمد بن یعقوب کلینی متوفای 329 هجری قمری
19 ـ تعلیقه على من لایحضره الفقیه از صدوق
20 ـ تعلیقه علی شرح الفصوص فی العرفان .
21 ـ کشف اصول الدین .
این اثر، شرح نهج المسترشدین علامه حلی متوفای 726 هجری قمری است که در نهم ربیع الاول سال 1029 هجری قمری در کاظمین به نگارش درآمده است. فقیه بزرگوار فاضل جواد در این کتاب به گونه ای مفصل، به شرح سخنان علامه حلی پرداخته است.
22 ـ رسالة فی اصول الدین.[33]
23 ـ کتاب مسالک الأفهام فی شرح آیات الأحکام
این کتاب، تفسیر آیاتى از قرآن کریم است که در آن ها احکام فقهى آمده است. بر اساس ترتیب کتاب های فقهى تنظیم شده است.
از صدر اسلام در کنارسبک هاى گوناگون فقهى، مثل فقه رساله‌اى و خلافى و استدلالى، سبک دیگرى پدید آمد که در آن، تفسیرآیات فقهى قرآن کریم بر اساس ابواب فقهى آمده است. نام این سبک را «آیات الاحکام» گذاشتند. این سبک تفسیر آیات فقهى، در همه ی مذاهب اسلامى دیده مى‌شود.
اولین کتابى که در میان فقیهان امامیه به این سبک نوشته شده است، کتاب آیات الاحکام محمد بن سائب کلبى متوفای 146 هجری قمری از اصحاب امام باقر، علیه السلام، است .[34] پس از آن کتاب هاى آیات الاحکام دیگرى نوشته شده که از مهم ترین آن ها، فقه القرآن راوندى (متوفای 573 هجری قمری) و النهایة فى تفسیر الخمسمائة آیۀ از احمد بن حسن بن متوج بحرانى (متوفای پس از 836 هجری قمری) و زبدة البیان مقدس اردبیلى (متوفای993 هجری قمری) و تفسیرشاهى امیرابوالفتح حسینى (متوفای 986 هجری قمری) و قلائد الدرر علامه شیخ احمد بن عبدالنبى جزائرى (متوفای 1150 هجری قمری) است.
در میان این آثار، کتاب ارزشمند مسالک الافهام الی آیات الاحکام از جایگاه ویژه ای برخوردار است و از زمان نگارش آن، فقیهان بزرگ امامیّة به آن، توجه داشته اند و در موسوعه‌هاى فقهى، مثل مفتاح الکرامة سید محمدجواد عاملى (متوفای 1226 هجری قمری) و جواهرالکلام شیخ محمدحسن نجفى (متوفای 1226 هجری قمری) و کتاب الصلاة و رسائل فقهی شیخ اعظم انصارى (متوفای 1281 هجری قمری) مصباح الفقیه آقا رضا همدانى (متوفای 1323 هجری قمری) و بلغة الفقیه سید محمد بحرالعلوم (متوفای 1326 هجری قمری) و مستمسک العروة الوثقى آیت اللّه سید محسن حکیم (متوفای 1390 هجری قمری) و کتاب القضاء آیت اللّه سید محمدرضا گلپایگانى و ...، به آن استناد کرده اند وآن مورد نقد و بررسى قرارداده اند.
این کتاب پر از پژوهش های فقهى و دقیق و نکته های ادبى است که بر آگاهان به این علوم پوشیده نیست. مؤلف آن، همه ی دیدگاه های فقیهان پیش از خود را بیان نکرده است، بلکه به بیان دیدگاه سید مرتضى (متوفای 436 هجری قمری) و شیخ طوسى (متوفای 460 هجری قمری) و علامه حلّى (متوفای 726 هجری قمری) بسنده کرده است.
آیت الله العظمی نجفى مرعشى (متوفای 1411 هجری قمری) در رساله ی منهج الرشاد فی ترجمة الفاضل الجواد به معرفى و تاریخچه ی کتاب هاى آیات الاحکام در مذاهب اسلامى، و زندگینامه ی عالمانه و محققانه ی مؤلف و آثار وى پرداخته است.
درباره ی تاریخ نگارش و اتمام آن در الذریعة [35] و اعیان الشیعه[36] آمده است که تاریخ پایان تألیف آن، هشتم محرم الحرام سال 1043 قمری است.
صاحب الذریعة، مکان نسخه های خطی این کتاب را چنین گزارش کرده است:[37] نسخه‌اى نزد حاج میرزا محمد حسین شهرستانى در کتابخانه شیخ عبدالحسین آل یاسین در کاظمین است، نسخه ای نزد سید على ایروانى در تبریز است. نسخه ای نزد شیخ محمدرضا مظفر به خط ناصر فضل اللّه مربوط به 1044 قمری شده است.
در کتابِ مقدمه‌اى بر فقه شیعه[38] به چندین نسخه ی منتخب از کتابخانه‌هاى آیت اللّه مرعشى و مجلس شوراى اسلامى و دانشگاه تهران و الهیات و ملک در تهران و روضاتى در اصفهان اشاره شده است.
کتاب مسالک الافهام از سوی انتشارات مرتضوى در سال 1389 هجری قمری چاپ شده است.
حواشى جلد اوّل و دوم آن به دست شیخ محمدباقر معروف به شریف‌زاده گلپایگانى و استخراج منابع و مآخذ احادیث و آیات به دست شیخ عبدالکریم مرتضوى انجام شده است. و تصحیح کتاب نیز با نظارت سید محمدتقى کشفى انجام شده است.
شرح حال نویسان این اثر را با بیان های گوناگون ستوده اند. سخن همه ی عالمان و مفسران قرآنی در این باره، نوشتار را به تطویل می کشاند. از این رو به نقل گفتارچند نفر از آنان بسنده می شود:[39]
میرزا محمدعلی مدرس می گوید: آیات الاحکام که نام اصلیش مسالک الافهام فى شرح آیات الاحکام است، بهترین کتابى است که در این موضوع تألیف شده است.[40]
آیت الله مرعشی درباره ی این تفسیر شریف می گوید: از میان کتاب هایی که من دیده ام، این، بهترین کتابی است که در این علم نوشته شده است؛ زیرا، در بردارنده ی پژوهش های دقیق و نکته های علمی درباره ی آیه های قرآن کریم، و شرح معضلات و حل مشکلات با عبارت های کوتاه و دور از تطویل است.[41]
اما در کتاب های تراجم، دو حاشیه و شرح براى این کتاب ارزشمند ذکر شده است: یکی، سلوک مسالک المرام فی مسلک مسالک الافهام، از شیخ عبدالقاهر بن عبد بن رجب عبادى حویزى، نویسنده ی العقائد الدینیه عن البراهین العقلیه است.[42] و دیگری، حاشیة بر مسالک الافهام از میرزا عبداللّه بن عیسى تبریزى اصفهانى متوفای 1130 هجری قمری است.[43]