تدریس و پرتو افشانی
سابقه ی تدریس این مجتهد پرآوازه، به دوران جوانی و زمانی که مشغول فراگیری مقدمات و سطح حوزه بود، باز می گردد. او پس از فتح قله های فقاهت نزد دانش وران حوزه ی نجف و کسب توان مندی های فوق العاده به ایران بازگشت. در این زمان، اشتهار علمی وی به مرتبه ای رسید که شرح حال نگاران او را یکی از آیات و مدرسین بزرگ در قرن 13 معرفی کرده اند و در وصفش نوشته اند:
«او از اعاظم علما و فقها و از جمله مدرسان محقق و اصحاب رأی و تدقیق بود و جامع معقول و منقول و در اصول و فروع تبحر داشت. وی حدود بیست و چند سال در سمت مدرس زبده ی مدارس تهران، بویژه مدرسه ی مروی مشغول تربیت و پرورش شاگردان برجسته بودند. برخی از شاگردان و تربیت یافتگان مکتب علمی آن بزرگوار عبارت اند از:
1 ـ علّامه شیخ آقا بزرگ تهرانی (مؤلف کتاب الذریعة)
آن بزرگوار در این باره می نویسد:
وی، بیست و چند سال در این سمت بود و در آن مدت عده ی زیادی از حوزه ی درسش برخاستند. من به خدمتش شرف یاب شدم و از علمش بهره گرفتم و در حلقات تدریسش حضور یافتم که شامل قسمتی از قوانین و فصول و ریاض و غیره می شد. این، قبل از تشرف من به نجف اشرف ما بین 1310 تا 1313 بود.[9]
2 ـ آیت الله حاج میرزا مهدی آشتیانی (متوفای 1372 قمری)
این فیلسوف بزرگ در سال 1306 قمری در خاندان علم و فضیلت متولد شد و علوم و معارف را در تهران در نزد بزرگانی همچون آقا سیّد عبدالکریم لاهیجی و شیخ فضل الله نوری و آخوند ملّا عبدالرّسول مازندرانی و آقا شیخ مسیح طالقانی و... تکمیل کرد و خود نیز در علومی مانند فقه، اصول، ریاضی، طب، علوم عقلی مقامی ممتاز داشت. آن بزرگوار به مدت 30 سال در مدرسه سپه سالار و سایر مدارس تهران تدریس داشت و اغلب به تدریس علوم عقلی اشتغال داشته اند و جمعی از برجستگان معاصر در علوم عقلی از شاگردان و تربیت یافتگان مکتب علمی آن بزرگوار به شمار می آیند.
وی در نهم شعبان 1372 قمری دار فانی را وداع و در جوار کریمه ی اهل بیت حضرت فاطمه معصومه، سلام الله علیها، به خاک سپرده شد.[10]
3 ـ آیت الله حاج شیخ محمدرضا تنکابنی (متوفای 1385 قمری)
وی در سال 1282 قمری در رامسر دیده به جهان گشود. پدر و مادرشان را در همان اوان طفولیت از دست دادند. تحت اشراف و سرپرستی عمّه های خود تحصیلات علوم دینی را در زادگاهش آغاز کردند و بعد از طیّ مراحلی، وارد نجف اشرف گردیدند و از محضر آیات عظام میرزا حبیب الله رشتی و حاج میرزا خلیل تهرانی و حاج آقا رضا همدانی و ملّا عبدالله مازندرانی و آخوند خراسانی بهره مند شدند.
با اخذ گواهی نامه های اجتهاد در سال 1319 قمری وارد تهران شدند و مشغول وظایف شرعی از قبیل تدریس و امامت جماعت و حل و فصل دعاوی و رسیدگی به سایر امور شرعی و عرفی و.. گردیدند.
وی شاگردان فراوانی را تربیت کردند.
مفتخر به دامادی سید عبدالکریم لاهیجی بودند. نیز در جایگاه امامت و تدریس استاد و ابوالزوجه خود، یعنی در مدرسه ی فیلسوف الدوله رشتی اشتغال ورزید.
مرحوم تنکابنی در سن 103 سالگی در سال 1385 قمری مطابق با 21 فروردین 1345 شمسی در تهران رحلت کردند.
پیکر پاکش بعد از تشیع باشکوهی به نجف اشرف منتقل شد و در وادی اسلام مدفون گردید.
وی پدر گرامی حضرات آقایان آیت الله شیخ ابوالقاسم فلسفی و حجت الاسلام حاج شیخ محمدتقی فلسفی واعظ شهیر و آیت الله میرزا علی فلسفی تنکابنی اند.[11]
4 ـ حضرت آیت الله حاج شیخ محمد حسین تنکابنی (متوفای 1367 قمری)
این عالم جلیل القدر در سال 1280 قمری در رامسر متولد شد. وی به اتفاق برادر کوچک ترش آیت الله حاج شیخ محمدرضا تنکابنی، مراحل تحصیلی خود را در زادگاهش آغاز و بعد از مدتی رهسپار نجف اشرف گردیده و از محضر درسی آیات عظام میرزای رشتی و آخوند خراسانی و حاج آقا رضا همدانی و سایر بزرگان نجف اشرف بهره های فراوانی بردند. آن گاه به تهران مهاجرت کرده و علاوه بر تلمّذ در نزد بزرگان تهران، همانند میرزا محمد حسن آشتیانی و میرزا عبدالکریم لاهیجی و... خود، نیز از مدرسان بزرگ حوزه ی علمیّه ی تهران به شمار می آمد.
حجت الاسلام فلسفی واعظ که داماد محترم آن بزرگوار بودند، درباره ی ایشان می گوید: «مرحوم عمویم آیت الله حاج شیخ محمدحسین تنکابنی، رضوان الله تعالی علیه، یکی از زهّاد و اوتاد زمان بودند. ایشان یکی از چهار نفر وکلای تام الاختیار مرحوم آیت الله العظمی آقا سیّد ابوالحسن اصفهانی در تهران به شمار می رفتند.
مرحوم عمویم در مسجد همت آباد در ابتدای خیابان خراسان نزدیک راه آهن سابق تهران ـ ری، امام جماعت بودند. منزل ایشان هم در اول همان خیابان خراسان بود.
آن مرحوم در مقام زهد و تقوا، معروف تر از سه نفر آقایان دیگر بود؛ یعنی، واقعاً مردی بسیار محتاط و منزه به شمار می رفت. به مرحوم عمویم وجوه زیادی ارجاع می شد. ایشان هم در مصرف آن، کمال دقت را داشت و مصارف زندگی شخصی ایشان از طریق نوشتن اسناد وکالت نامه و خرید و فروش و معاملات و وصیت نامه و... تأمین می شد. با حق الزّحمه آن، امرار معاش می کردند. این در حالی بود که در زمان رحلت آیت الله اصفهانی، ایشان چند هزار تومان وجوه شرعی را در اختیار داشتند.[12]
5 ـ حاج شیخ محمدحسین تنکابنی 9 شوال 1367 قمری برابر با یکشنبه 24 مرداد 1327 شمسی به رحمت خدا پیوست در جوار حضرت عبدالعظیم، علیهم السلام، به خاک سپرده شد.
6 ـ شیخ احمد آل آقا کرمانشاهی (متوفای 1379 قمری)
وی در سال 1291 قمری در تهران متولد شد و تحصیلات خود را در خدمت اساتید عصر سید عبدالکریم لاهیجی و ملّا محمد آملی و شیخ علی نوری و شیخ حسن نهاوندی و میرزا حسن کرمانشاهی و میرزا هاشم اشکوری و شیخ محمد قوچانی به پایان رسانید و خود نیز در مدرسه ی مروی و مدرسه ی سپهسالار تدریس می کرد.
7 ـ سیّد حسن رضوی قمی (متوفای 1352 قمری)
وی از علمای برجسته ساکن تهران بود. در حدود سال 1283 قمری در قم متولد شد. پس از آموختن مقدمّات به تهران رهسپار شد و از محضر علّامه سیّد عبدالکریم لاهیجی در حکمت و فلسفه بهره مند گردید آن گاه به نجف اشرف عزیمت و از محضر آیات آخوند خراسانی و شریعت اصفهانی استفاده ی شایان برد.
مجدداً به تهران مراجعت کرد و در مدرسه ی صدر، به تدریس فقه و اصول اشتغال ورزید.
وی در سه شنبه 9 ربیع الثانی 1352 قمری رحلت کرد. پیکر پاکش به قم منتقل شد و در یکی از حجرات صحن بزرگ دفن گردید.[13]
8 ـ میرزا حسن آشتیانی (متوفای 1370 قمری)
میرزا حسن فرزند میرزا ابراهیم معتمد السلطنه و نوه ی میرزا محمد قوام الدّوله آشتیانی ملقب به «وثوق الدوله» متخلّص به «ناصر» از نخست وزیران با فضل ایران بود.
وی در ربیع الاول 1292 قمری در تهران پا به عرصه ی گیتی نهاد.
ادبیات را در نزد میرزا محمد گلپایگانی و علوم نقلی را در نزد سیّد عبدالکریم لاهیجی و علوم عقلی را در نزد ملّا علی نوری و میرزا هاشم اشکوری در مدرسه ی مروی به پایان برد.
میرزا حسن در سال 1313 قمری به همراه پدر خود به ملاقات ناصرالدین شاه قاجار رفت و لقب «وثوق الدّوله» را از او دریافت داشت و منصب «استیفای آذربایجان» را بر عهده گرفت.
سایر مناصب سیاسی او عبارت است از: وزیر عدلیه 1327 قمری؛ وزیر عدلیه 1328قمری؛ وزیر داخله 1329قمری؛ وزیر خارجه 1329قمری؛ وزیر دادگستری 1345قمری؛ ریاست فرهنگستان ایران 1314شمسی؛ نمایندگانی مجلس شورای ملی در دوره ی اول، دوم، ششم، هفتم. وی در سال 1370ق، بهمن 1329 شمسی در تهران درگذشت و پیکرش در قم دفن گردید.[14]
9 ـ شیخ محمدکاظم صادقی (متوفای 1385 قمری)
وی فقیهی جلیل القدر و جامع کمالات معنوی در معقول و منقول و صاحب اطلاعات وسیع در تفسیر و تاریخ و کلام بود. بعد از تحصیلات ابتدایی در زادگاهش فومن به تهران عزیمت کرد. سطوح عالی فقه و اصول و حکمت و کلام و ریاضی را نزد بزرگانی چون میرزای جلوه و آقا سید عبدالکریم لاهیجی و میرزا هاشم اشکوری و... آموخت سپس به نجف اشرف رفت و از محاضر بزرگانی مانند نایینی و عراقی و اصفهانی فیض وافر برد و با اجازات اجتهاد به زادگاهش برگشت.
علاوه بر تدریس به خدمات دینی و اجتماعی پرداخت و در سال 1385 قمری رحلت و در حریم مقدس حضرت ثامن الائمه، علیه السلام، دفن گردید.[15]
10 ـ شیخ عباس لاهیجی (متوفای بعد 1310 قمری)
11 ـ سید صادق تنکابنی (متوفای 1332 قمری)[16]
12 ـ سید مهدی تنکابنی فرزند ارشد سید صادق تنکابنی که به گفته ی علامه طهرانی از بزرگان فضلا بود و قبل از پدر، وفات کرد.
13 ـ محمد حسین قزوینی تهرانی
14 ـ آیت الله حاج شیخ مهدی مازندرانی (متوفای 1378 قمری)
این عالم جلیل القدر در سال 1301 قمری در بابل متولد شد و مقدّمات علوم دینی را در زادگاهش فرا گرفت.آن گاه راهی تهران شد و در مدرسه ی صدر مستقر گردید. از محضر اساتید بزرگ تهران استفاده برد.
آن جناب، اصول را نزد آیه الله سیّد عبدالکریم لاهیجی و فقه را نزد شهید بزرگوار شیخ فضل الله نوری و فلسفه را نزد حضرات میرزا حسن کرمانشاهی و میرزا هاشم اشکوری و میر شهاب الدین شیرازی، به خوبی فرا گرفت.
به همراه تحصیل به تدریس پرداخت و شاگردان برجسته ای را در دامن پرمهر خویش پرورش دادند.
عمری را با قناعت و فقر و نداری و توکل بر خدا سپری ساخت. کرسی تدریس ایشان در حوزه ی علمیه ی قم از بزرگ ترین و پرجمعیت ترین کرسی تدریس به شمار می رفت. وی هم چنین از مریدان دل باخته ی استاد بزرگوارش شیخ فضل الله نوری بودند و همواره بر مصایب وارده بر آن استاد والامقام، اشک می ریختند.
این روحانی پارسا در 10 جمادی الثانی 1378 قمری در سجده ی دوم از رکعت دوم نماز عصر، جان به جان آفرین تسلیم کرد و پیکرش باشکوهی خاص تشییع و بعد از اقامه ی نماز از سوی آیت الله العظمی بروجردی، در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.[17]
15 ـ آیت الله حاج شیخ باقر معزّالدوله تهرانی (متوفای 1320 قمری)
حاج شیخ باقر فرزند محمد رفیع طهرانی عالمی بزرگوار و از اعاظم و افاضل دانشمندان و مدرّسان تهران بود. در حدود سال 1269 قمری در تهران متولد شد. پس از طیّ مقدّمات و سطوح، از اکابر زمان مانند میرزا محمد حسن آشتیانی و سیّد عبدالکریم لاهیجی و دیگران استفاده کرد تا به مقام منیع اجتهاد و فقاهت نایل شد.
در مدرسه ی مروی به تدریس پرداخت و جمعی از فضلا از خرمن دانش و ادبش بهره مند شدند.
در تهران به وظایف شرعی و خدمات دینی و ترویج احکام دین و تربیت و پرورش طلاب پرداختند.
در سال 1330 قمری رحلت کرد و در جوار مقبره ی استادش علّامۀ لاهیجی دفن گردید.[18]
16ـ آیت الله حاج شیخ احمد خندق آبادی
وی فرزند حاج ملّا محمد کاشانی، الاصل و از اجلّه ی دانشمندان و علما تهران و سرسلسله ی خندق آبادی های تهران است. از رجال علم و دانش و مراجع نامدار زمان خود بود. امضا و قضاوت هایش مورد قبول ملت و دولت و دوائر قضایی بود. وی از برجسته ترین شاگردان مرحوم لاهیجی بود. قبرش نیز در جوار قبر استادش قرار دارد.[19]
17 ـ آیت الله حاج آغا بزرگ هفت تنی
وی در تهران متولّد شد. تحصیلات خود را در نزد آیات شیخ فضل الله نوری و سیّد عبدالکریم لاهیجی و ملّاعبدالرسول تهرانی به پایان رسانید. خود از اکابر علمای تهران بود. چون در محلّه ی هفت تن در انتهای بازار مسگرهای تهران، منزل داشت، معروف به «هفت تنی» گردید.
این عالم بزرگوار و عالم زاهد ربانی از ائمه ی جماعت مسجد جامع طهران و مقام علم و عمل والایی داشت.[20]
18 ـ آیت الله حاج سیّد محمّدتقی تهرانی (متوفای 1349قمری)
فرزند عالم ربانی حاج سیّد عزیزالله حسینی تهرانی است. عالمی فاضل و صالحی متقی و از شاگردان علّامه لاهیجی در مدرسه ی مروی بود. آن بزرگوار سیّد جلیل القدر و النفس و رقیق القلب و کثیر البکاء و علاقه ی وافری به احیای شب های جمعه و قرائت دعای شریف کمیل و حال معنوی خاصّی داشت.
وی در سال 1349 قمری رحلت کرد و در جوار حضرت عبدالعظیم حسنی دفن گردید.[21]
19 ـ سیّد محمد فرزند علّامه سیّد ریحان الله کشفی دارایی بروجردی
در سال 1292 قمری در بروجرد متولد شد. درکودکی به همراه والدش به تهران آمد. سطوح فقه و حکمت را در نزد سید عبدالکریم لاهیجی استفاده کرد و به وظایف دینی اشتغال ورزید تا این که در سال 1353 قمری رحلت کرد و در حریم پاک عبدالعظیم حسنی، علیه السلام، دفن گردید.[22]
20 ـ میرزا جعفر آشتیانی برادرزاده و داماد آیت الله سید محمد حسن آشتیانی رهبر نهضت مشروطیت[23]
21 ـ حاج شیخ مرتضی زاهد «حمام گلشنی» (متوفای 1372 قمری)
شیخ مرتضی زاهد در سال 1247 شمسی در تهران متولد شد. درس های خود را در مدرسه ی مروی و نزد فضلای تهران به اتمام رسانید. مهم ترین اساتید تأثیرگذار وی عبارت اند از: سید عبدالکریم لاهیجی و شیخ فضل الله نوری.
این عالم بزرگوار همه ی عمر شریف خود را به وعظ و ارشاد و هدایت مردم تهران، به تهذیب و تزکیه نفس سپری ساخت.
کرامات زیادی را به وی نسبت می دهند و در سیر و سلوک و مراحل والای عرفانی، موقعیت ممتازی داشت. به عقیده ی حجت الاسلام شیخ محمدعلی جاودان، از نوادگان آن مرحوم، مرحوم شیخ مرتضی زاهد، سالیان متمادی علاوه بر فراگیری علوم رسمی حوزوی، از مقامات والای عرفانی استادش سید عبدالکریم لاهیجی بهره ها برده است. به عبارت روشن تر این دو بزرگوار رابطه ای معنوی و سلوکی نیز باهم داشته اند.
شیخ محمدعلی جاودان می گوید:
«اصولاً بزرگان اهل معرفت و کمال تهران، آقای لاهیجی را بسیار بزرگ می شمردند و نهایت ارادت را به ایشان داشتند. بعضی از ثقات و علما، آن بزرگوار را از متشرفین خدمت حضرت ولی عصر، عجل الله تعالی فرجه الشریف، می دانستند. مرحوم زاهد با همه سجایای علمی و اخلاقی، خودش را فقط یک واعظ و روضه خوان ساده می دانست و از هر گونه فضل و دانشی به شدت پرهیز می کرده است. حتی منبرها و روضه هایش را هم از روی کتاب برای مردم می خواند.
شیخ مرتضی زاهد در سال 1331 شمسی برابر با 1372 قمری در تهران دارفانی را وداع گفت. پیکر پاکش به کربلا منتقل شد و در صحن مطهر قمر بنی هاشم علیه السلام، به خاک سپرده شد.[24]
22 ـ حاج شیخ علی اصغر هزار جریبی مازندرانی