آیت الله طالقانى
متوفاى 19 / 6 / 1358 ش.
عنوان مقاله: ابوذر امام
نویسنده: على محمدى
تولد
در زمستان سال 1329 ق. صداى نوزادى در فضاى خانه ساده آیت الله سید ابوالحسن طالقانى پیچید که نامش را «محمود» گذاشتند و پدرش پشت جلد قرآن نوشت:
«سید محمود روز شنبه، چهارم ربیع الاول 1329 ق. به دنیا آمد»([1])
تو گویى همین نوشتار کوتاه بود که پیوندى ناگسستنى بین او و قرآن ایجاد کرد.
سید محمود دوران کودکى را تا ده سالگى در روستاى «گلیرد» طالقان سپرى نمود و همانجا خواندن، نوشتن و مقدمات علوم اسلامى را فرا گرفت و در مکتب پدر - که عالمى سیاستمدار بود - مبارزه با استبداد در ذهن او نقش بست.
او سپس همراه خانواده به تهران رفت که همزمان بود با دوران دیکتاتورى رضاخان و مبارزه روحانیون علیه وى و این نقشى بسزا در شکل گیرى فکر سیاسى اش داشت و از همان هنگام او را وارد میدان مبارزه با ستم کرد.
فرزند حوزه
سید محمود در نوزده سالگى براى فراگیرى بیشتر و دقیقتر علوم اسلامى به قم رفت و از درس استادانى بزرگ چون آیت الله حجت و آیت الله خوانسارى بهره فراوان برد.([2])
دانش پژوه جوان، مدتى نیز براى بهره گیرى از درس علماى برجسته نجف، راهى آن مرکز بزرگ علمى شد اما دوباره به قم و مدرسه فیضیه برگشت.
پرداختن به دانش هیچ گاه او را از توجه به مسائل سیاسى - اجتماعى دور نکرد.آرى فضاى پر از معنویت فیضیه به او درسها آموخت و از وى، اندیشمندى مبارز و خستگى ناپذیر ساخت.
سیر به سوى خلق
آیت الله طالقانى پس از سالها تحصیل در قم، از آیت الله حائرى یزدى، بنیانگذار حوزه علمیه قم، اجازه اجتهاد گرفت([3]) و با عزمى راسخ و گامى استوار، راهى تهران شد و در مدرسه عالى شهید مطهرى (سپهسالار سابق) به آموزش علوم اسلامى پرداخت.
او که از مدتها پیش دردِ جامعه و مردم را حس کرده بود و تنها راه نجات را در بازگشت به اسلام و قرآن مى دانست، با برقرارى جلسات تفسیر قرآن در راه گام نهاد.([4])
مجاهدى نستوه
روزى در چهارراه «گلوبندک» تهران، بین زنى مسلمان و مأمورى مزدور درگیرى بوجود آمد که مأمورِ فرومایه سعى داشت چادر را از سرِ زنِ مسلمان برگیردولى او مقاومت مى کرد.
آیت الله طالقانى که از آنجا در حال عبور بود با صحنه کشمکشِ آنان روبرو گشت از این روز با مأمور گلاویز شد و آن زن را از چنگش رها ساخت.
به دنبال این درگیرى، بیگانه پرستان، آقاى طالقانى را به جرم اهانت به مقامات بلند پایه کشورى بازداشت و به شش ماه زندان محکوم کردند.([5])
با سقوط رضاخان و بر سر کار آمدن شاه جوان و بى تجربه، فضاى فعالیتهاى فرهنگى و سیاسى تا اندازه اى باز شد در این هنگام آیت الله طالقانى براى آشنایى هرچه بیشتر نوجوانان و جوانان با معارف اسلامى، به تشکیل «کانون اسلام» دست زد و براى فراگیر کردن فعالیتِ زیربنایى اش به انتشار مجله «دانش آموز» از طرف کانون، همت گماشت.
به دنبال پایه گذارى نهضت ملى نفت به رهبرى آیت الله کاشانى و حرکت یکپارچه مردم در پشت سر او، براى ستاندن حق خویش از انگلیس غارتگر، آیت الله طالقانى همگام با قهرمان مبارزه، علیه استعمار به قیام پیوست و یکى از یاران نزدیک آقاى کاشانى در این راه شد و با زبان گویا و برنده خود به افشاگرى و روشنگرى پرداخت.([6])
پس از کودتاى ننگین 28 مرداد 1332، آنگاه که رژیم کودتایى جامى پایش را محکم کرد و به انتقام جویى از فدائیان اسلام پرداخت، در چنین زمانِ حساسى، آیت الله طالقانى آنها را در خانه اش پناه داد[7]) ولى با مشکوک شدن مأموران به منزل وى، شهید نواب و یارانش، آنجا را ترک کردند. از این رو وقتى ساواک به آن خانه هجوم برد، کسى از فدائیان را در آن نیافت. با این حال آقاى طالقانى را دستگیر و بازداشت کرد. اما چون مدرکى علیه وى بدست نیاورد، پس از مدتى آزادش نمود.
او در سالهاى 1324 و 1325 ش. نیز وقتى که شهید نواب، مورد تعقیب قرار گرفت، وى را در روستاهاى اطراف طالقان پناه داد.
در محیط خفقان ستم شاهى، مسجد هدایت، سنگر مبارزه آیت الله طالقانى علیه رژیم پلیسى پهلوى بود و حدود سى سال سخنان آتشین مجاهد نستوه، به اجتماع این مسجد شور و گرمى مى بخشید و تشنگانِ حقیقت را سیراب مى کرد.
پس از روى کار آمدن دوباره محمد رضا پهلوى با کودتاى 28 مرداد و به کمک سازمان جاسوسى آمریکا، عده اى از مبارزان از جمله آیت الله طالقانى با انگیزه مذهبى و ملى، براى ادامه دادن مبارزه، با نهضت مقاومت ملى را بنیان نهادند.
نهضت، فعالیتهاى پى گیرى داشت تا این که در سال 1336 ش. ساواک با یورشى سنگین، عده اى زیادى از اعضایش را دستگیر و زندانى کرد و به این ترتیب آقاى طالقانى نیز دستگیر و روانه زندان گردید و بیش از یک سال در زندان بسر برد. او پس از آزادى به منظور ایجاد یک کانون مبارزه با هدف مذهبى و براى مخالفت آشکار با شاه و نزدیک کردن دو قشر دانشگاهى و حوزوى به یکدیگر، با همکارى عده اى «نهضت آزادى» را تأسیس کرد.([8])
در تابستان 1339 ش. رژیم کودتایى براى قانونى جلوه دادن حکومت و سلطه خویش در صدد برگزارى انتخابات دوره بیستم مجلس شوراى ملى به صورت فرمایشى بود که مجاهد نستوه در سنگر مسجد هدایت براى رو کردن دست بازیگران صحنه سیاسى کشور به سخنرانى پرداخت.
رژیم براى جلوگیرى از رسوایى بیشتر درب مسجد هدایت را بست از این رو محل سخنرانیها از مسجد به منزلى منتقل شد و ده روز آخر ماه صفر، آیت الله طالقانى و شهید مطهرى به بررسى مسائل سیاسى - اجتماعى و افشاگرى علیه حکومت پرداختند.
سى ام تیرماه 1331 یادآور حماسه کم نظیر ملت ایران علیه دولت چهار روزه قوام بود که او را مجبور به استعفا کرد. به همین دلیل، پس از کودتاى 28 مرداد، رژیم براى محو آن روز از یادها تلاش بسیار کرد.
نُه سال از آن حرکت حماسى آیت الله کاشانى و ملت گذشته بود و آقاى طالقانى در نظر داشت، آن شجاعت و فداکارى را در یادها زنده گرداند و سالگردى براى شهداى سى ام تیر برپا کند.
.حکومت پهلوى، نخست با خارجى خواندن برگزار کنندگان آن، قصد جلوگیرى از اجتماع مردم را داشت و چون از این ترفند سودى نبرد، در شب برگزارى مراسم در حرم حضرت عبدالعظیم(علیه السلام)، نیروهاى امنیتى به شرکت کنندگان حمله برده، عده اى را دستگیر کردند و آیت الله طالقانى در اعتراض به این حمله، همراه دستگیر شدگان به شهربانى رفت و در آنجا نیز بر خلاف نظر رئیس شهربانى، با دیگران وارد زندان شد که پس از دو روز، پلیس با حیله اى او را از زندان خارج کرد.([9])
همگام با امام
در سال 1341 ش. به دنبال حرکت امام خمینى(ره) علیه انقلاب سفید شاه، آیت الله طالقانى(ره) نیز براى برداشتن نقاب از چهره نوکران استعمار به افشاگرى دست زد.
رژیم سرسپرده که مصمم به اجراى برنامه دیکته شده از سوى آمریکا بود، آقاى طالقانى را دستگیر و روانه زندان کرد.
چند ماهى از دستگیرى مجاهد نستوه گذشت، اما رژیم پهلوى در پى دستاویزى بود تا او را مدت طولانى ترى در زندان نگه دارد. از این رو پیش از فرارسیدن ماه محرم 1342 ش. وى را آزاد کرد تا با توطئه اى جدید، دوباره او را راهى زندان کندنقشه این بود که مقدارى مواد منفجره را در خانه اش پنهان نماید، آنگاه او را به جرم تهیه و نگه دارى مواد منفجره، به عنوان یک شورشى تروریست دستگیر نموده، به پاى میز محاکمه بکشاند.
اگر آیت الله طالقانى پى برده بود که این عمل رژیم باید در راستاى توطئه اى باشد، اما با این حال تصمیم گرفت در ماه محرم، یزیدیان زمان را رسوا کند.
او در مسجد هدایت به بیان واقعیتهاى جارى کشور و آنچه در زندان مى گذشت، پرداخت و شاه را با انقلاب سفیدش مورد شدیدترین حملات قرار داد و با استفاده از سخنان سرور شهیدان کربلا، مردم را به قیام علیه حکومت پهلوى فرا خواند.
سخنرانى او یازده شب ادامه یافت و چون آگاه شد که ساواک، فردا شب تصمیمى به دستگیرى اش دارد، به لواسانات رفت.
به دنبال دستگیرى امام در شب 15خرداد 1342 (شب دوازدهم محرم) و قتل عام مردم در روز پانزده خرداد، اعلامیه اى با عنوان «دیکتاتور خون مى ریزد» در سرتاسر ایران منتشر شد که شاه را بیش از پیش رسوا کرد.
ساواک، آیة طالقانى را سبب انتشار اعلامیه دانست و در تعقیب او به لواسانات هجوم برد و مجاهد نستوه براى در امان ماندن مردم از اعمال جنون آمیز ساواک، از اختفا بیرون آمد و خودش را تسلیم کرد و به این ترتیب دوباره در 23 خرداد 1342 دستگیر شد و بعد از چهار ماه بازداشت، در 30/7/1342 در بى دادگاه نظامى محاکمه گردید و پس از بارها محاکمه در 16/10/1342 به ده سال زندان محکوم شد.
او در زندان با وجود شکنجه هاى بى رحمانه، به برقرارى جلسات تفسیر قرآن، نهج البلاغه و تاریخ اسلام براى زندانیان مسلمان همت گماشت و براى ایجاد وحدت بین مبارزیان مسلمان نخستین نماز جماعت را در زندان برپا نمود و استقامت وصف ناپذیرش در برابر شکنجه هاى خون آشامان ساواک، مایه قوت قلب دیگر زندانیان بود.
سرانجام رژیم پلیس پهلوى بر اثر فشار افکار عمومى و واکنشهاى بین المللى به ناچار او را در سال 1346 ش. آزاد کرد.
او در سال 1350 نیز دستگیر و به مدت سه سال در شهر زابل تبعید شد و سپس به بافت اعزام و پس از مدتى آزاد شد.
آرزوى دیرینه
آیت الله طالقانى از زمره متفکرانى بود که گامـهایى براى اتحاد جـهان اسلام برداشت. او در کنـفرانسهاى متعددى، گاه بـه عنوان نماینده شخصیتهاى بزرگى چون آیت الله کاشانى و بروجردى و گاه به طور مستقل، شرکت نمود.
وى در حمایت از تأسیس «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه» که توسط آیت الله بروجردى با همکارى اندیشمندان «الازهر» مصر بود بویژه «شیخ محمد شلتوت» ایجاد شده بود، نوشت:راه تقریب، که جمعى از علماى بیدار و مجاهد پیش گرفته اند همین است که با نور تفکر، محیط ارتباط اسلامى را روشن سازند و با نوک قلم، باقیمانده ابرهاى تاریک را از افق فکرى مسلمانان زایل گردانند تا وحدت واقعى پایه گیرد، نه اتحاد صورى و قراردادى.»([10])
,خنجرى در قلب جهان اسلام
در 25/2/1327 ش. همزمان با خروج آخرین سرباز انگلیس از خاک فلسطین، «بن گورین» رئیس یکى از سازمانهاى صهیونیستى، خبر شوم تأسیس دولت اشغالگر اسرائیل را اعلام کرد.
از آن تاریخ به بعد، تلاشهاى گسترده اى در ابعاد مختلف براى حمایت از حقوق مردم فلسطین صورت گرفته است.
آیت الله طالقانى نیز از مبارزانى بود که هرگز در برابر این تجاوز، سکوت نکرد و در کنفرانسهاى متعدد از حق ملت فلسطین دفاع کرد.
وى در خطبه نماز عید فطر سال 1348 ش. به مسأله فلسطین پرداخت و ضمن آگاه کردن مردم از وضعیت مسلمانان فلسطین یادآورى مسؤولیت آنان در این مبارزه، از آنها خواست تا فطریه خود را براى کمک به مبارزان مسلمان هدیه کنند.
با گسترش این حرکت نو، در سال بعد همگام با نمازگزاران مسجد هدایت، نمازگزاران حسینیه ارشاد و تعدادى از مساجد با راهنمائیهاى آیت الله مطهرى و عده اى دیگر، فطریه خود را به مبارزان فلسطینى هدیه کردند.([11])
در آستانه پیروزى
نفسهاى رژیم به شمارش افتاده بود و خزان عمرش فرا مى رسیددستگاه حاکم از هیچ جنایتى شرم نداشت، از این رو آیت الله طالقانى را در پاییز 1354 براى انتقامى سخت، بار دیگر دستگیر کرد.
آقاى طالقانى دو سال بدون محاکمه، سخت ترین شکنجه هاى روحى و جسمى را در زندان تحمل نمود و در سال 1356 ش. رژیم براى جلوگیرى از فشارهاى بین المللى، به جهت مشخص نبودن جرم و مدت محکومیت او، وى را با وجود کهولت سن و ضعف جسمانى به ده سال زندان محکوم کرد.
او سه سال را با بدترین شرایط در زندان گذراند. سلولش یک سلول کوچک و نمور بود که حتى پنجره کوچک آن با رنگ سیاه آغشته بودند و در طول شبانه روز، فقط یک ساعت براى انجام نظافت وى را به حیاط کوچک پشت زندان مى بردند.([12])
به دنبال عقب نشینى رژیم در مقابل موج اعتراضات مردم مسلمان، در پاییز 1357 هـش بسیارى از زندانیان سیاسى آزاد گردیدند که از آن جمله آیت الله طالقانى بود.
او در هشتم آبان 1357 آزاد شد و در جمع انقلابیون پرشورِ مسلمان قرار گرفت و در نخستین پیامش مردم را به وحدت و پیروزى از رهبرى یگانه امام فراخواند.([13])
محرم سال 1357 ش. (آذرماه) براى انقلاب لحظه حساس و سرنوشت سازى بود. آیت الله طالقانى همگام با امام، براى شدت بخشیدن به قیام مردم، در اول محرم با بهره گیرى از سخن آغازین امام حسین(علیه السلام)در نهضتش، پیامى حماسى براى ملت ایران فرستاد که منجر به راهپیماییها و اعتصابات گسترده اى گردید.([14])
او براى وارد کردن ضربان نهایى بر پیکر روبه زوال حکومت پهلوى، تصمیم گرفت همراه امام، پیامى دیگر به مناسبت روز تاسوعا (نهم محرم) صادر کند و از این رو، بدون توجه به اخطارهاى پى در پى مقامات دولتى و حکومت نظامى مبنى بر منصرف شدن از فرستادن پیامهاى انقلابى، در روز چهارم محرم پیامى دیگر براى ملت ایران فرستاد و اعلام کرد که خود نیز در راهپیمایى روز تاسوعا شرکت خواهد نمود.([15])
این اعـلامیه هـمراه پیـام امام و تأکـید دیگر رهبران روحانى، غوغایى بپا کرد به طورى که در تهـران حدود چهار میلیون نـفر به خیابانـها ریختـند و حمایت خود را از رهبرى امام خمینى(ره) و برقرارى حکومت اسلامى اعلان نمودند.
تا آخرین نفس
پس از ورود امام به ایران و به پیروزى رسیدن انقلاب اسلامى، آیت الله طالقانى پشت سر ایشان قرار گرفت و بازویى توانا براى آن رهبر الهى گردید و اطاعت از حضرتش را بر همه واجب مى دانست، بالاتر از اینها پیر مجاهد، امام را نعمتى عظیم از جانب خداوند براى ملت ایران مى شمرد و قدردانى نکردن از آن را سبب دچار شدن به عذاب الهى مى دانست.([16]) و در مقابل بدخواهان و گروههاى تفرقه افکن - که تلاش مى کردند تا وانمود سازند که او نظر مثبتى درباره رهبرى امام ندارد - قاطعانه ایستاد و مى فرمود: این مخلصى که نسبت به رهبرى ایشان بارها و بارها نظر داده ام و رهبرى قاطع ایشان را براى خودم پذیرفته ام و همیشه سعى کردم که از مشى این شخصیت بزرگ و افتخار قرن با اسلام، مشى من خارج نباشد.([17])
به دستور امام پیش نویس قانون اساسى جدید فراهم گردید و انتخابات مجلس خبرگان به منظور بررسى نهایى آن برگزار شد و آیت الله طالقانى به عنوان نماینده اول مردم تهران در مجلس خبرگان تعیین گردید.([18])
او با وجود تمام مشکلات و بیمارى، این مسئولیت سنگین را پذیرفت و در سنگر مجلس به پاسدارى از ارزشهاى انقلاب و خون شهیدان پرداخت.
با برپایى حکومت جمهورى اسلامى، او به واسطه یکى از شخصیتهاى، برگزارى نماز جمعه در سرتاسر ایران را به امام پیشنهاد کرد که با موافقت وى، این مراسم وحدت بخش در سرتاسر میهن اسلامى برگزار گردید.
به این ترتیب نخستین نماز جمعه تهران به امامت آیت الله طالقانى در پنجم مرداد 1358 در دانشگاه تهران برپا شد و بیش از یک میلیون نفر در آن شرکت کردند.
او هفت نماز جمعه را اقامه کرد که آخرین آن در بهشت زهرا، در شانزدهم شهریور سال 1358 بود.
چکیده هاى قلم
اگر چه زندگانى آیت الله طالقانى سراسر مبارزه بود و بارها زندانى و تبعید گردید، اما با این حال آثار ارزشمندى از خود بجا گذاشت:
1. «پرتوى از قرآن» که شامل تفسیر سوره هاى فاتحه، بقره، آل عمران، 22 آیه ابتداى سوره نساء و تمامى سوره هاى جزء سى ام قرآن است و در شش جلد منتشر گردید.
2. مقدمه، توضیح و تعلیق بر کتاب «تنبیه الأمة و تنزیه الملة» آیت الله نائینى.
3. اسلام و مالکیت.
4. ترجمه جلد اول کتاب «امام على بن ابى طالب» نوشته عبدالفتاح عبدالمقصود.
5. «به سوى خدا مى رویم» که سفرنامه حج است.
6. پرتوى از نهج البلاغه.
7. آینده بشریت از نظر مکتب ما.
8. آزادى واستبداد.
9. آیه حجاب.
10. مرجعیت و فتوا.
11. درسى از قرآن.
12. درس وحدت.
وفات
او پس از سالها مبارزه، در ساعت 45/1 بامداد روز دوشنبه 19/6/1358 به سوى حق شتافت و ملتى در غم فراقش غرق ماتم شدند.
انبوه جمعیت پیکرش را براى خاک سپارى به بهشت زهرا بردند و صبح سه شنبه در میان شیون و ناله مردم، آن پیکر عزیز در خاک پنهان گشت و دولت یک روز تعطیل و سه روز عزادارى عمومى اعلام کرد.
امام خمینى(ره) غم خود را از آن حادثه جانکاه در پیامش به ملت داغدار ایران چنین بیان کرد:
«... آقاى طالقانى یک عمر در جهاد و روشنگرى و ارشاد گذراند، او شخصیتى بود که از جسمى به جسمى و از رنجى به رنج دیگر در رفت و آمد بود و هیچ گاه در بهار بزرگ خود سستى و سردى نداشت من انتظار نداشتم که بمانم و دوستان عزیز و پرارج خودم را یکى پس از دیگرى از دست بدهم. او براى اسلام به منزله حضرت ابوذر بود و زبان گویاى او چون شمشیر مالک اشتر برنده بود و کوبنده. مرگ او زودرس بود و عمر او پربرکت.»([19])
[1] - یادنامه آیت الله طالقانى، بنیاد فرهنگى آیت الله طالقانى، ص7.
[2] - همان.
[3] - مجله حوزه، دفتر تبلیغات اسلامى، شماره16، ص12.
[4] - ر.ک: مجله سروش، سازمان صدا و سیما، شماره 66، ص87.
[5] - یادنامه آیت الله طالقانى، ص9.
[6] - همان، ص11.
[7] - مجله پیام انقلاب، سپاه پاسداران انقلاب اسلامى، شماره 16، ص24.
[8] - مجله سروش، شماره 67، ص25 و 26.
[9] - یادنامه آیت الله طالقانى، ص14.
[10] - نهضت بیدارگرى در جهان اسلام، آ. مراد، حامد انگار، ن. برک و عزیز احمد، ترجمه محمد مهدى جعفرى، ص151.
[11] - ر.ک: از آزادى تا شهادت، انتشارات ابوذر، ص170یادنامه آیت الله طالقانى، ص179.
[12] - ر.ک: مجله جهاد، جهاد سازندگى، شماره56، ص11 شماره16، ص16.
[13] - ر.ک: مجله سروش، شماره 66، ص69.
[14] - ر.ک همان مدرک، ص71 و 72.
[15] - ر.ک، همان مدرک، ص72.
[16] - ر.ک: مجله پیام انقلاب، شماره40، مجله اعتصام، سازمان تبلیغات اسلامى، شماره5، ص29از آزادى تا شهادت، ص246.
[17] - مجله سروش، شماره66، ص75.
[18] - نهضت روحانیون ایران، على دوانى، ج2، ص193.
[19] - صحیفه نور، ج9، ص81.