دو دوره دائرة المعارف

آثار قلمى و کتابهاى شیخ آقا بزرگ را تا هشتاد جلد مى توان شمرد. اما در میان آن همه آثار، دو اثر از همه پربارتر و جامع ترند :

1. الذریعه الى تصانیف الشیعه، در 29 جلد : بیانگر آثار قلمى، هنرى شیعه در طول تاریخ.

2. طبقات اعلام الشیعه، در حدود 20 جلد، دائرة المعارف بزرگى است که زندگینامه و جایگاه دانشمندان شیعه را در هزار و صد سال گذشته به دست مى دهد.

اکنون نخست به سراغ «الذریعه» مى رویم تا حاشیه هاى تماشایى آن شاهراه بزرگ را نظاره گر باشیم.

طبقات اعلام الشیعه

این اثر بى نظیر حاصل هشتاد سال پژوهش علامه تهرانى و بزرگترین کارى است که تاکنون در علم تراجم و زندگینامه بزرگان شیعه صورت گرفته است. پیشترها یکى از نویسندگان معاصر در مورد وسعت این دائرة المعارف نوشته بود :

«این کتاب نیز در حدود 30 تا 32 جلد است.»^([25])

این دائرة المعارف را مى توان به آسمانى پر از آینه تشبیه کرد که مراتب علم و فرهنگ شیعه را در طول هزار و صد سال بخوبى مى نمایاند. محقق تهرانى در این اثر پر بار و ماندگار زندگانى علماى شیعه را از قرن چهارم تا قرن چهاردهم به رشته تحریر کشیده است. او گذشته از عنوان کلى طبقات اعلام الشیعه، براى هر قرن عنوان و نام ویژه اى برگزیده که به ترتیب زیر است:

1. نوابغ الروات فى رابعة المآت،

(راویان نابغه در سده چهارم)

2. النابس فى القرن الخامس،

(متکلمان و مدرسان در سده پنجم)

3. الثقات العیون فى سادس القرون

(دیده روان و مرزبانان موثق در سده ششم)

4. الانوار الساطعه فى المائة السابعه

(نورهاى فروزان در قرن هفتم)

5. الحقایق الراهنة فى المائة الثامنه

(حقایق ثابت و محکم در قرن هشتم)

6. الضیاء اللامع فى القرن التاسع

(آفتاب درخشان در سده نهم)

7. احیاء الداثر من القرن العاشر

(احیاى فضیلتهاى فراموش شده از قرن دهم)

8. الروضة النضرة فى علماء المأة الحادیة عشرة

(گلسـتان سرسبز و خــرم در زنـدگـانى دانشـمندان سـده یازدهم)

9. الکواکب المنتشرة فى القرن الثانى بعد العشرة

(ستارگان پراکنده در قرن دوازدهم)^([26])

10. الکرام البرره فى القرن الثالث بعد العشره

(نیکمردان با کرامت در سده سیزدهم)

این قـرن تا حـرف عین و تاکنون تنها دو جـلد از آن، همراه با تعلیقات مرحوم استاد علامه سید عبدالعزیز طباطبایى یزدى چاپ شده است و بقیه (دو جلد دیگر) به صورت خطى است.

11. نقباء البشر فى قرن الرابع عشر

(بزرگان بشر در قرن چهاردهم)

از این قرن هم به اهتمام استاد طباطبایى یزدى، تنها چهار جلد انتشار یافته و سه جلد دیگر هم به صورت خطى مانده است.

این دائرة المعارف زندگانى 11300 دانشمند شیعى را به دست مى دهد. البته با محاسبه جلدهاى منتشر نشده از رقم 15000 نیز فراتر خواهد رفت.

آسمانى از آثار دیگر

تا اینجا 49 جلد از آثار شیخ آقا بزرگ را (29 جلد الذریعه و 20 جلد طبقات) نام بردیم. اما آثار محقق تهرانى منحصر به این دو دوره دائرة المعارف نبوده بلکه دهها کتاب دیگر هم از خود به یادگار گذاشته است که شمار آنها به پنجاه جلد دیگر بالغ مى شود. با تأسف هنوز انبوهى از آنها چاپ نشده است.