آثار

صاحب معالم داراى آثار زیادى بوده که به برخى از آن ها اشاره مى شود:

1. منتقى الجمان فى احادیث الصّحاح و الحسان در حدیث

وى در این اثر از میان انواع حدیث، به حدیث صحیح و حسن اکتفا نموده و این کتاب را به سبک «الدّرر المرجان» علاّمه حلّى تألیف کرده است. ایشان در این کتاب، مخصوصاً درباره اخبار، روش دشوارى را انتخاب کرده که با توجّه بدان، حداکثر اخبار امامیه از اعتبار مى افتند. از بین ابواب فقهیّه این کتاب که دو جلد، به غیر از عباداتش تدوین نشده است.^([18])

2. التّحریر الطاووسى در رجال

صاحب معالم این کتاب را از کتاب «حل الاشکال فى معرفة الرجال» نوشته سیّد جمال الدّین احمد بن موسى بن طاووسى الحسنى استخراج کرده است. سیّد بن طاووسکتابى در رجال تألیف کرد و اسم آن را «حلّ الاشکال فى معرفة الرجال» گذاشت و آنچه در کتابهاى پنجگانه رجالى (رجال نجاشى، فهرست الطّوسى و رجال او، الضعفا ابن غضائرى، اختیار از کتاب کشّى شیخ طوسى) بود در این کتاب جمع کرد. صاحب معالم وقتى به این کتاب دست یافت و آن را مشرف به تلف شدن دید تصمیم به ترمیم و بازنویسى آن گرفت و مطالب و حواشى اى که حاوى فوائد زیادى بود بر آن اضافه کرد. نسخه اى از این کتاب به خط شاگردش، شیخ موسى بن على الجبعى در کتابخانه آستان قدس رضوى موجود است.^([19])

3. جواب المسائل المدنیات

این کتاب پاسخ سه سؤال سیّد محمّد بن جوبیر از صاحب معالم است. در سؤال اوّل آمده: آیا خمس در زمان غیبت حلال است؟ آیا پرداخت آن واجب نیست و مطالبى که مربوط به این مسئله است. در سؤال دوم آمده: آیا غیبت کردن از مخالفان جایز است و مطالب مربوط به مسئله غیبت. سؤال سوم در اصل کتاب نیامده است.^([20])

4. مناسک حج

ظاهراً صاحب معالم این کتاب را در راه مکّه نوشته است و آن را با آداب سفر شروع کرده و سپس آداب مدینه منورّه را آورده است. این کار وى خلاف عادت متعارف بودهچون عالمان دیگر، اعمال مدینه را در آخر ذکر مى کرده اند و او در این باره معذور بوده چون مدینه را قبل از مکّه مکرّمه زیارت کرده بود. روش او این طور بوده که اوّل حکم را متذکر شده، سپس دلیل آن را از اخبار صحیحه یا حسنه مى آوردند. همان طورى که سیّد محسن امین گفته ـ نسخه اى از این کتاب پیش من است ـ به این کتاب در جبل عامل مى توان دست یافت. ظاهراً این کتاب دچار آتش سوزى شده و صفحاتى از اوّل و آخر آن سوخته است.^([21])

5. حاشیه بر مختلف

حاشیه مبسوطى است بر کتاب مختلف علاّمه حلّى که در یک جلد قرار گرفته است. نسخه اى از آن به خط مؤلّف در نزد صاحب «تکمله أمل الآمل» سیّد حسن صدر موجود است.

6. مشکات القول السّدید در اجتهاد و تقلید

این کتاب در معنى اجتهاد و تقلید است.

7. دیوان اشعار

این دیوان را شاگردش شیخ نجیب الدّین على بن محمّد بن مکّى عاملى جمع آورى کرده است.^([22])

کتاب معالم الدّین و ملاذالمجتهدین

کتاب معالم از مشهورترین تصانیف شیخ حسن است که بدین وسیله صاحب معالم شناخته شد و در تاریخ ماندگار گشت. معالم از یک مقدمه و دو قسمت مهم اصول و فقه تشکیل شده بود که به مرور زمان قسمت فقه آن جدا شده و قسمت اصولش مورد توجّه دانشوران در تدریس قرار گرفته است.

مقدّمه این کتاب داراى یک خطبه بسیار ارزشمند است و شامل دو مقصد و یک خاتمه نیز هست. مقصد اوّل در فضل علم و عالمان و آنچه که بر آن ها واجب است نوشته شده به ضمیمه سى و نه حدیث و نصوص قرآنى.

مقصد دوم درباره نُه مطلب اصولى است که نویسنده آراى خاص خودش را ضمیمه آن ها کرده به اضافه مجموعه اى از آراى باارزش دانشوران دیگر.

و امّا خاتمه کتاب در مورد تعادل و تراجیح است.

صاحب معالم تاریخ فراغت از این اثر مهم را چنین ضبط کرده است: «شب یکشنبه، ربیع الثّانى، سال 994 هجرى».

حاشیه ها و شروح زیادى بر معالم نوشته شده است که برخى از آن ها عربى و برخى فارسى، برخى مبسوط و برخى مختصر، برخى مستقل و برخى هامش، برخى لفظى و برخى استدلالى، برخى خطى است و تعدادى هم چاپ شده است.

از مهم ترین این حاشیه ها مى توان به حاشیه پسرش شیخ محمّد، سلطان العلما، شیخ صالح مازندرانى، شیخ مدقّق شیروانى، شیخ محمّدتقى اصفهانى، شیخ محمّد طه نجف، سیّد بحرالعلوم، شیخ مصطفى اعتمادى و... اشاره کرد.^([23])