آثار و تألیفات

1. تفسیر ترجمة الخواص

مشهورترین اثر ابوالحسن زواره اى است که به «تفسیر زوارى» هم مشهور است. وى این تفسیر را در مقابل تفسیر «مواهب علیه ملا حسین کاشفى» نوشته و در نگارش آن از کتاب مذکور بهره گرفته است بدین جهت شباهت هایى بین آن دو به چشم مى خورد. زوارى، گر چه در تفسیر خود از شیوه کاشفى متأثر بود ولى با تفصیل بیشترى به تفسیر آیاتى که در شأن و منزلت مقام اهل بیت(علیهم السلام) است پرداخته است. همچنین وى سایر آیات را بر حسب احادیث موثق که از ائمه هدى رسیده تفسیر کرده است.

در سال 1067 هـ .ق. عالمى به نام محمود حسینى فرزند على بن محمد موسوى به هنگام استنساخ این تفسیر متوجه گردید که غلط ها و اشتباهاتى به آن راه یافته استپس او به تصحیح «ترجمة الخواص» همت گماشت و آن را منقح نمود.^([49])

شیخ محمدحسین مولوى خوانسارى از تفسیر مذکور و نیز تفسیر «منهج الصادقین» ملا فتح الله کاشانى خلاصه اى تهیه کرد و آن را به عنوان «تفسیر مولوى» در حاشیه قرآنى به سال 1354 هـ .ق. در تهران به چاپ رسانید.^([50])

نسخه هاى خطى متعددى از این تفسیر در کتابخانه هاى معتبر کشور در تهران، قم، مشهد، تبریز، اصفهان و یزد و نیز در مراکز دانشگاهى ایران نگاهدارى مى شود که نگارنده نسخه هاى آن ها را احیاناً مشاهده کرده یا فهرست این نسخه ها را شناسایى نموده ام. مجموعه نفیس «معجم مخطوطات الشیعه حول القرآن» از انتشارات دارالقرآن الکریم (وابسته به مدرسه حضرت آیت الله العظمى گلپایگانى)، 30 مرکز از مراکز نگاهدارى تفسیر ترجمة الخواص را معرفى کرده است.^([51])

2. آثار الاخیار

کتاب مذکور ترجمه اى است از تفسیر امام حسن عسکرى(علیه السلام) که اصل تفسیر و متن عربى آن به روایت ابى یعقوب یوسف محمد بن زیاد و ابى الحسن على بن محمد سیّار است که امام حسن عسکرى(علیه السلام) آن را املا فرموده و این دو، آن را نوشته اند. على بن حسن این اثر را به دستور شاه طهماسب صفوى از زبان عربى به فارسى برگرداند و با نثرى روان اما محکم در اختیار مشتاقان معارف قرآنى و روایى قرار داد.^([52])

3. روضة الابرار

ترجمه و شرحى است از نهج البلاغه که على بن حسن زوارى آن را در آخر شوال سال 947هـ .ق. در دو مجلد به پایان رسانید.^([53]) در برخى منابع این اثر تحت عنوان «روضة الانوار» معرفى شده است.^([54])

4. شرح صحیفه کامله سجّادیه

اثرى است به زبان فارسى با توضیحات مختصر و قابل فهم براى عموم. این کتاب تا کنون به چاپ نرسیده است.

5. ترجمة المناقب

برگردان فارسى کتاب «کشف الغمه فى معرفة الائمه» مرحوم على بن عیسى اربلى است که على بن حسن آن را به سال 938 هـ .ق. به نام امیر قوام الدین محمد نوشته است. کتاب مورد اشاره تا کنون دو مرتبه و در سه جلد با مقدمه علامه شعرانى و تصحیح سید ابراهیم میانجى در تهران به زیور طبع آراسته شده است. مرحوم میرزا عبدالله اصفهانى مى گوید:

من این ترجمه را که برگردان بسیار خوبى استدر اصفهان، استرآباد و دیگر شهرها دیده ام.^([55])

موضوع کتاب مذکور در احوال و اخبار رسول اکرم(صلى الله علیه وآله)، حضرت زهرا و ائمه هدى(علیهم السلام)است.

6. لوامع الانوار

کتاب «لوامع الانوار فى معرفة الائمة الاطهار» خلاصه اى از کتاب «احسن الکبار فى مناقب ائمه اطهار» سید محمد بن ابى زید بن عربشاه ورامینى است. على بن حسن زوارى به دستور شاه طهماسب اول در سال 968 هـ .ق. این کتاب را تلخیص نموده و ضمن خلاصه نگارى، آن را از روایات نادرست و نقل هاى سُست پاکیزه ساخته است.^([56])همچنین زوارى مطالبى بر آن افزوده و با مقدمه اى در اصول اعتقادات پنجگانه و چهارده باب در احوال چهارده معصوم(علیهم السلام) و نیز خاتمه اى در شرح حال ابى طالب و محمد بن ابى بکر آن را تنظیم و تبویب نموده است. در این اثر، مصنف از استاد خود سید غیاث الدین جمشید زوارى یاد کرده و از فشارهایى که وى قبل از روى کارآمدن صفویان به دلیل دفاع از تشیع تحمل کرده سخن گفته است.^([57]) استاد سید محمد محیط طباطبایى نسخه اى نفیس از این کتاب را در کتابخانه شخصى خویش نگاهدارى مى نمود.^([58])

برخى، به غلط «لوامع الانوار» را به عمادالدین طبرسى نسبت داده اند.^([59])در کتاب «انساب النواصب» که در سال 1076 هـ .ق. تألیف شده مؤلف مطالبى را از آن نقل کرده و به اشتباه آن را از محقق کرکى دانسته است.^([60])

نسخه اى خطى از لوامع الانوار در کتابخانه «مسکو» (مرکز حکومت روسیه) نگاهدارى مى گردد که مؤلفش را احمد بن سلطان على هروى ضبط کرده اند که این نیز درست نیست.^([61])

7. کشف الاحتجاج

ابوالحسن على بن حسن زوارى کتاب احتجاج ابومنصور احمد بن على بن ابى طالب الطبرسى را به نام شاه طهماسب به فارسى ترجمه کرده است و آن را «کشف الاحتجاج» نامیده است. در برخى فهرست ها و منابع کتاب شناسى نسخه هاى خطى این کتاب را به ملا فتح الله کاشانى نسبت داده اند که با توجه به مندرجات کتاب «ریاض العلماء» و نیز منابع متعدد دیگر این انتساب درست نیست. دکتر محمود فاضل بیرجندى استاد دانشگاه مشهد در معرفى نسخه اى خطى از آن مى نویسد:

روى قرائنى که از نسخه موجود، این حقیر را حاصل آمده است انتساب این کتاب را به على بن حسن زوارى تقویت مى نماید.^([62])

8. رساله مرآة الصفا

رساله اى است به زبان فارسى در مناسک حج، اعمال مکه و مدینه، آداب زیارت ائمه بقیع، نجف اشرف و کربلا، این اثر حاوى ادعیه نیز هست. در آغازش جدول جالبى در بیان طول و عرض بسیارى از شهرهاى شیعه نشین و زیارتى براى آشنایى خوانندگان درج شده است. این کتاب در پنج فصل و خاتمه اى شامل چهارده مطلب، در زیارت تدوین گردیده است.^([63]) میرزا عبدالله افندى در معرفى آن مى نویسد:

به پارسى نوشته و دامنه دار است و من بخشى از اواخر آن را که مشتمل بر خاتمه دامنه دارى در زیارات رسول اکرم(صلى الله علیه وآله)، حضرت فاطمه و ائمه اطهار(علیهم السلام) و دیگر (اولاد ائمه) از مطالب مربوط به این بخش بوده است و در شهر هرات آن را دیده ام.^([64])

9. عمدة الطالب فى ترجمة المناقب

ترجمه اى روان و شیواست از کتاب «مطالب السوول فى مناقب آل الرسول» از کمال الدین محمد بن طلحه شافعى (متوفاى 652 هـ .ق.). مترجم آن را به امر شاه طهماسب صفوى به پارسى برگردانیده است، شیخ آقا بزرگ تهرانى نسخه مخطوطى از آن را نزد محدث اُرموى دیده است.^([65])

10. چهل حدیث

ترجمه کتاب «الاربعین» شهید اول است که على بن حسن زوارى پس از فراگرفتن مطالب آن نزد استادش محقق ثانى در نوزده ذیقعده سال 943 هـ .ق. آن را به زبان فارسى نوشت.^([66])

11. مفتاح النجاح

ترجمه تحت اللفظى با اضافه برخى دعاها از کتاب «عدة الداعى و نجاح الساعى» شیخ احمد بن محمد بن فهد حلى (متوفاى 841 هـ .ق.) است که ترتیب اصل در ترجمه حفظ گردیده و مشتمل است بر یک مقدمه، شش باب و یک خاتمه.^([67]) صاحب ریاض مى گوید:

نسخه اى از آن را که بسیار پسندیده ترجمه شده بود دیده ام.^([68])

12. حلیة الموحدین

على بن حسن زوارى کتاب «روضة الواعظین و بصیرة المتعظین» علامه شهید محمد بن قتال نیشابورى (شهادت 508 هـ .ق.) را به فارسى ترجمه کرد و آن را «حلیة الموحدین» نامید که نسخه اى خطى از آن در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است. این ترجمه به اهتمام دکتر محمود مهدوى دامغانى چاپ شده است.^([69]) در این اثر على بن حسن ترجمه منظوم قضیه تأیید دعبل خزاعى را آورده است. اثر مذکور مطالبى در تاریخ و سیره اهل بیت(علیهم السلام) دارد.^([70])

13. خلاصة المناقب

شرحى است بر قصیده میمیه شرف الدین بوصیرى (متوفاى 694 هـ .ق.) که در مدح حضرت رسول اکرم(صلى الله علیه وآله)سروده شده و مشهور به «الکواکب الدریه فى مدح خیر البریة» است. این شرح در آغاز، لغت ها را معنا نموده و پس از آن حاصل مفاهیم ابیات را در هر بیت بیان مى کند.^([71])

14. خلاصة الروضة

خلاصه اى است از کتاب روضة الشهداى ملا حسین کاشفى که برخى نویسندگان آن را به صفى الدین على کاشفى فرزند مؤلف نسبت داده اند اما شیخ آقا بزرگ تهرانى مى گوید:

نسخه اى از آن را در مشهد نزد شیخ على اکبر کرمانى مؤلف «نفایس اللباب» دیدم که مؤلف در اول آن اسم خود را نوشته بود: على بن الحسن الزوارى و آن را به اسم میر عبدالغفار ثانى نوشته و در ده باب و نیز خاتمه اى در هفت فصل در تاریخ ائمه اى که از نسل امام حسین(علیه السلام)مى باشند مرتب نموده است.^([72])

15. مکارم الکرایم

شیخ عالم فاضل ابونصر حسن بن على فضل طبرسى کتابى در فضیلت هاى اخلاقى به رشته تألیف درآورده که «مکارم الاخلاق» نام دارد و على بن حسن آن را به فارسى ترجمه کرد.

خودش در مقدمه این اثر مى نویسد:

به جهت عموم فایده، العبد الفقیر الى الله البارى على بن حسن الزوارىبا وجود کثرت غُموم متصدى ترجمه آن (مکارم الاخلاق) شد که اتسام یافته به مکارم الکرائم امید که اتمام یابد و فایده گیرند از آن تا زمان حضرت قائم علیه السلام صلوات الله الحجة الدائم.^([73])

16. تحفة الدعوات

رساله اى است در ادعیه اوقات سال به زبان فارسى که صاحب ریاض نسخه اى از آن را در اردبیل مشاهده کرده است. مؤلف در سال 947هـ .ق. از نوشتن این کتاب فارغ شده است.^([74])

17. وسیلة النجاة

ترجمه اى تحت اللفظى از کتاب اعتقادات شیخ صدوق است که مترجم به خواهش برخى از برادران دینى آن را تألیف نموده است.^([75])

18. مجمع الهدى (قصص الانبیاء)

این کتاب را ابوالحسن على بن حسن زوارى در تاریخ زندگانى پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و ائمه هدى در چهل باب تألیف کرده که در اکثر مباحث به آیات قرآن کریم و احادیث نظر داشته است.^([76])

19. نشر الامان فى الاسفار و الاوطان

ترجمه کتاب «الامان الاخطار» سید بن طاووس است. این کتاب درباره آداب مسافرت و ادعیه مربوط به آن در سیزده فصل تدوین یافته است که نسخه اى خطى از آن در کتابخانه ملک تهران نگاهدارى مى شود.^([77])

20. فرائد الفواید

رساله اى است در علم تجوید که على بن حسن زوارى در اواخر ذیحجه سال 954 هـ .ق. آن را به پایان رسانیده است. در کتابخانه حضرت آیت الله گلپایگانى نسخه اى خطى از آن (در مجموعه شماره 381) موجود است که نام مؤلف و تاریخ تحریر کتاب در خاتمه نسخه دیده مى شود. به نظر مى رسد على بن حسن هنگام تألیف این اثر از «مقدمة الجزریّه» در علم تجوید که منظومه شیخ محمد بن جزرى (متوفاى 833 هـ .ق.) در این مورد است و نیز از شروح آن بى بهره نبوده است.^([78])

21. طراوة الطائف.

این اثر ترجمه فارسى کتاب «الطرائف فى معرفة مذاهب الطوائف» رضى الدین على بن طاووس (متوفاى 664 هـ .ق.) است که مترجم در مقدمه اش نوشته است:

چون تألیف آن به لغت فصیحه عربى بود و بر فارسى زبانان به سهولت چهره نمى گشود به خاطر فاتر على بن حسن زوارى خطور مى کرد به قدر توانایى به لغت فارسى مترجم گردد و به جهت عموم فایده همه کسى محظوظ توانند شد.

از آن فایده، بنا به نوشته وى، این ترجمه در ششم ماه رجب سال 961 هـ .ق. خاتمه یافته و نیز از برخى فهرست ها برمى آید که به شاه طهماسب صفوى تقدیم شده است.^([79])

نسخه اى مخطوط از آن در کتابخانه آیت الله مرعشى مى باشد.

22. ترجمة الجعفریه

رساله اى است در طهارت و آداب نماز که على بن حسن زوارى آن را با یک مقدمه، چهار باب و یک خاتمه تدوین کرده است. این کتاب را به اشتباه به محقق کرکى، استاد مصنف نسبت داده اند,^([80])در صورتى که در کتابخانه وزیرى یزدى در مجموعه اى به شماره 2284 رساله «ترجمة الجعفریه» به نام على بن حسن زوارى ثبت شده است.^([81])

23. کتاب المزار

اثرى است از على بن حسن زوارى در زیارت ائمه هدى و اولاد آن بزرگواران که حاج مولى على اصغر قزوینى در جلد اول کتاب «المزار» خود موسوم به «المقال» مطالبى از آن نقل کرده است.^([82])