در موضوع فقه و تفسیر و حدیث و شعر و فنون ادب
بررسى روایات , أمالى سیّد
احادیث و روایات موجود در أمالى سیّد مرتضى را باید به دو دسته تقسیم کرد
1-روایاتى که مورد بحث و شرح قرار گرفته اند, أمالى السیّد مرتضى داراى 80 مجلس مختلف است. در 28 مجلس از این مجالس, عبارت «تأویل خبر» وجود دارد که در ذیل این عنوان, یک یا چند حدیث آورده مى شود و مباحث فقه الحدیثى در آن مطرح مى شود و گاهى تعارض این روایت با روایات یا آیات دیگر بررسى مى شود, گاهى منافات مفهوم روایت با دلایل عقلى و مذهب کلامى شیعه برطرف مى شود. گاهى غریب الحدیث و لغات مشکل حدیث, توضیح داده مى شود و مباحث نافع دیگرى نیز در ذیل این روایات آورده مى شود.
2- روایاتى که به عنوان شاهد به کار رفته اند, این روایات را گاهى سید براى تأیید ادّعاى خود مى آورد و گاهى نیز وقتى مى خواهد قول شخص دیگرى را مطرح کند, روایت استفاده شده توسط او را مى آورد و گاهى نیز در تفسیر آیات قرآن از شواهد روایى به خوبى بهره مى گیرد. تعداد روایاتى که به این شکل در سرتاسر کتاب آمده است, حدود 50 روایت است
در پایان , فهرست احادیثى را که سید مورد بحث و بررسى قرار داده است مى آوریم
روایت شماره 1
رُوى عن النبیّ ـ صلّى اللّه علیه و سلم ـ إنّه قال: مَن تعلّم القرانَ ثُم نَسیَه لقى اللّهَ و هُو أجذمُ.24
در این حدیث عمده بحث بر روى معناى لغوى کلمه أجذم و مفهوم آن است. در این حدیث نظر سیّد این است که منظور از اجذم در این جا مقطوع الید است و قول رسول اکرم (صلی الله علیه واله) در مقام تشبیه است, یعنى کسى که قرآن را فراموش کند, مانند کسى که دست ندارد و فاقد کمال و زینت است.
روایت شماره 2
روى أبو عبید اللّه بن سلام فى کتابه غریب الحدیث, عن امیرالمؤمنین(علیه السّلام) إنّه قال: مَن أحبَّنا أهلَ البیت, فَلیعدّ لِلفقرِ جلباباً أو تِجفافاً .25
در این روایت, سیّد مى خواهد این مطلب را روشن کند که چگونه محبّان اهل بیت(علیه السلام) به فقر و ندارى موصوف شده اند, حال آن که چنین رابطه اى در میان انسان ها برقرار نیست؟
به نظر او, این فقر مى تواند هم به فقر در آخرت و نیاز به توشه, و هم به فقر در دنیا و صبر در مقابل آن, دلالت کند.
روایت شماره 3
قال أبو عبید, قاسم بن سلاّم, فیما روى عن النبى ـ صلى اللّه علیه و سلم ـ : لیس منّا من لَم یَتَغَنَّ بِالقرآنِ.26
در این جا بحث در مورد واژه لم یتغَنَّ است که مى توان از آن, معانى مختلف,اراده نمود. رأى سید این است که منظور از لم یتغنَّ, لم یستغنِ بالقرآن است, یعنى اگر کسى غیر از قرآن به چیز دیگرى خود را نیازمند بداند, از ما نیست. در واقع, معانى دیگر براى این واژه, مانند آهنگین بودن و ترجیح و… در این مقام, مردود است.
روایت شماره 4
روى ابو هریرة, عن النبى ـ صلى اللّه علیه و سلم ـ إنّه قال: إنّ أحبَّ الأعمالِ إلى اللّهِ ـ عزَّ وجلَّ ـ أدومُها و إنْ قلَّ , فعلیکم منِ الأعمالِ بما تُطیقونَ , فإنّ اللّهَ لا یملَ حتّى تَمَلّوا.27
در این روایت, بحث اصلى بر روى لفظ لا یملُّ و حتّى تَملّوا و کلاً ریشه سه حرفى «م ل ل» است که معانى مختلف آن بررسى مى شود و سیّد براى وصف خداوند به ملل, چهار وجه آورده است, ولى در پایان, هیچ یک از وجوه را به دیگرى برترى نداده است.
روایت شماره 5
روى أبو مسعود البدرى, عن النّبى ـ صلى اللّه علیه و سلم ـ إنّه قال: مِمّا أدرَکَ النّاسُ مِنْ کَلامِ النّبوةِ الأولى, إذا لَم تَستَحیِ فاصنع ماشئت. 28
در معنا و مفهوم عبارت إذا لم تستحى فاصنع ماشئتَ, سه معناى مختلف آورده است که براى هر یک از معانى, از آیه یا روایتى به عنوان شاهد استفاده شده است. ظاهراً سید,معتقد است تا زمانى که کارى نکرده اى که از آن حیا و شرم داشته باشى, هر کارى مى خواهى انجام بده,چون در واقع, کارهاى زشت است که شرم و حیا آور است
از بررسى روایات مذکور در أمالى سید و همچنین توضیحات مؤلّف ذیل آنها به نکات زیر پى مى بریم:
1 . اِسناد اکثر روایات مطرح شده در کتاب, داراى اشکال است و حدیث مسند به ندرت در میان آنها یافت مى شود و در واقع اکثراً جزو روایات ضعیف (مرسل, مرفوع,…) به شمار مى روند.
2. این کتاب منبع فقه الحدیثى خوبى براى شیعه است و از آن براى به دست آوردن معانى برخى از لغات غریب حدیث یا یافتن انواع فنون بلاغى و صنایع ادبى به کار رفته در روایات, مى تواند استفاده شود.
3. گرایش سید مرتضى در شرح و تفصیل روایات, بیشتر ادبى و کلامى بوده است. خواننده با مطالعه توضیحات او, علاوه بر این که مفهوم حدیث را درمى یابد, بسیارى از گرایش ها و نظریّات کلامى و فقهى امامیّه آن روز را خواهد فهمید.
4 . در توضیح بسیارى از روایات, أقوال مختلف علماى برجسته اهل سنّت نظیر ابن قتیبه و ابن انبازى قاسم بن سلاّم آورده شده است. این مسئله, اولاً خبر از دسترسى سید به أقوال این افراد از طریق دستیابى به کتب آنها مى دهد و ثانیاً اگر مطالبى در کتب امروزى آنها به دست ما نرسیده است, از طریق این نقل أقوال سید مى توان به آنها دست پیدا کرد.
5. گاهى در بررسى لغات غریب روایات, شواهدى از شعر جاهلى آورده شده که دو فایده دارد: اولاً نشان مى دهد, شعر جاهلى و واژه هاى به کار رفته در آن اشعار و در آن زمان, براى سید مرتضى مهم بوده و مطلب قابل استنادى بوده است و ثانیاً مى توان عبارات صحیح بعضى اشعار را به همراه مدلول و معنى صحیح آنها به دست آورد