شیخ حُرّ عاملى
متوفاى 1104 ق.
عنوان مقاله: روایت آزادى
نویسنده: حسن ابراهیم زاده
شیخ محمد بن حسن حُرّ عاملى در سال 1033 ق در روستاى «مشغره» از توابع جبع چشم به جهان گشود. صاحب اعیان الشیعه درباره این منطقه مى نویسد:
«جبع یکى از مراکز مهم جبل عامل است که شخصیتهاى ارزنده اى همچون شیخ بهایى وشهید ثانى، تحویل جامعه اسلامى داده است.»([1])
دیارى که شیخ حُرّ عاملى در آن چشم به جهان گشود یکى از سرزمینهاى تشیع و عالم پرور است که تشیع آن ریشه در تبعید ابوذر دارد. شیخ حُرّ عاملى در امل الآمل در این باره مى نویسد: «هنگامى که در زمان عثمان ابوذر به شام تبعید شد و مدتى در آنجا ماند گروه زیادى در آن سامان شیعه شدند. سپس معاویه او را به روستاها تبعید کرد و او به جبل عامل آمد و از آن روز مردم به تشیع رو آوردند.»([2]) گذشته از این، قاضى نورالله شوشترى مى افزاید: «...هیچ قریه اى از آن نیست که جمعى از فقها و فضلاى امامیه در آنجا نباشند.»([3])
از تبار حُرّ
سر سلسله خاندان شیخ حُرّ عاملى «حُرّ بن یزید ریاحى» نخستین قربانى عشق حسین(علیه السلام)در روز عاشوراست. شیخ حُرّ در خانه «آل حُرّ» قامت راست کرد. خانه اى که سخاوت بارزترین خصلت اهل آن به شمار مى رفت و روى گشاده و اخلاق نیکوى آنان زبانزد عام و خاص بود و نسل در نسل به عنوان حاملان دُرّ گرانبهاى علم و ادب و پرچم شهادت و شهامت شناخته مى شدند. مى نویسند: «خاندان شیخ حُرّ عاملى خاندانى است که از قدیم خانه علم و معرفت بوده و افراد برجسته زیادى از آن جوشیده است و تا امروز از آن مى جوشد و به موجب سخاوت و اخلاق نیک ممتاز است.»([4])علامه امینى مى نویسد: «از این خاندان گوهر خیز (حُرّ) مردانى برخاسته اند که دیر زمانى بر مسند دانش و تقوا نشسته اند و مشعل هدایت دین آموز و دنیاساز، پیشوا و رهبر و دانشمند و پرهیزکار بودند.»([5])
گویا دست تقدیر روزگار بر آن بود که او در یکى از بهترین نقاط معنوى و از میان بهترین خاندان پا به عرصه گیتى نهد.
در محضر معرفت
هیچ کس منکر این مسأله نیست که وراثت در شکل گیرى شخصیت کودک بى تأثیر نیست و خانواده اولین کلاس درس زندگى است. شیخ حر پاکى و لطافت را تنها از یک سو به ارث نبرده بود. مادرش طلایه دار زهد و تقوا به شمار مى رفت بلکه در زمره ادیبان و فاضلان زمان خود و داراى مرتبه بلندى بود. آیت الله العظمى سید شهاب الدین مرعشى(ره) در سجع البلابل درباره خانواده مادر شیخ مى نویسد: «مادر بزرگوار حُرّ عاملى دختر علامه شیخ عبدالسلام فرزند حُرّ است که دخترى فاضل و ادیب بود.»
شیخ حُرّ درباره پدر بزرگ مادرى خود مى نویسد: «او دانشمندى عظیم الشأن و بلند پایه و زاهدى عابد و پارسا و فقیهى حدیث دان و مورد اعتماد بود که زهد و عبادت هیچ کس به او نمى رسد. او در فقه و ادبیات عرب استادى زبردست بود.»([6])
گذشته از زهد و پارسایى پدربزرگ مادرى اش که همراه شیر مادر زاهدش به او به ارث رسیده بود شیخ حُرّ از پدربزرگ پدرى خود نیز شهادت را چون سر سلسله این خاندان حُرّ بن یزید ریاحى به ارث برده بود. شهید شیخ على فرزند محمد حُرّ عاملى مشغرى پدربزرگ شیخ حُرّ عاملى است. شیخ حُرّ عاملى درباره پدربزرگ ادیب و دانشمندش مى نویسد: «او عالمى فاضل بود و عابدى ستوده کردار و عظیم الشأن و شاعر کارآزموده و ادیب. تحصیلاتش نزد شیخ حسن (مؤلف کتاب معالم) و سید محمد (مؤلف مدارک) و دیگر استادانش صورت گرفت.... نویسندگان ریاض العلماء و روضات الجنات، نجوم السماء و دیگر فرهنگ هاى رجال از او تجلیل کرده و نوشته اند که بر اثر مسمومیت شهید شد.»([7]) از این شهید بزرگ چهار فرزند بر جاى ماند.
1 - شیخ حسین که داراى فضل و دانش و شیواگویى و شاعر و فردى شایسته بود.
2 - شیخ محمد که به گفته شیخ حر عاملى فاضلى دانشمند و محققى دقیق و حافظ قرآن و عابد و شاعرى کارآزموده و ادیب و شخصى مورد اطمینان بود.
3 - شیخ حسن (پدر بزرگوار شیخ حُرّ عاملى) که شیخ حُرّ درباره ویژگیهاى این پدر فرزانه و عالم خود مى نویسد: «او دانشمندى فاضل و زبردست و ماهر و شایسته و ادیب و فقیه و مورد اعتماد بود. وى حافظ قرآن و آشنا به رشته هاى علوم عربى و فقه و ادب بود. مردم در مسائل فقهى بویژه مسائل ارث به او مراجعه مى کردند.»([8])
تحصیلات
حضرت آیت الله مرعشى نجفى نام علما و دانشمندانى که شیخ حُرّ در محضر آنان زانوى ادب زده و در دروس مختلف از آنان کسب فیض نموده یا مفتخر به گرفتن اجازه نقل روایت شده است در مقدمه کتاب اثبات الهداة به رشته تحریر در آورده است که به طور فشرده به آن اشاره مى شود.
1 - علامه شیخ حسن حر عاملى (پدر بزرگوارش) که در محضر او درس خوانده و از او روایت نقل کرده است.
2 - علامه شیخ محمد حُرّ (عموى او) علاوه بر درس فراگیرى، از او روایت نقل مى کند.
3 - علامه شیخ عبدالسلام (جد مادرى)
4 - علامه شیخ على فرزند محمود مشغرى عاملى
5 - علامه شیخ زین الدین فرزند محمد بن حسن فرزند شهید ثانى
6 - علامه شیخ حسین فرزند حسن بن ظهیر الدین عاملى ظهیرى
7 - علامه سید حسن حسینى عاملى
8 - علامه شیخ عبدالله فوشى حُرّ
9 - علامه مجلسى(ره) که مشهورترین و بزرگترین استادان شیخ حُرّ عاملى بوده و غواص دریاهاى اخبار و احادیث شمرده مى شود. شیخ حُرّ در موارد زیادى در کتاب امل الآمل تصریح کرده که از مرحوم مجلسى حدیث نقل کرده است.
10 - فیض کاشانى (ره) که زینت فقهاى حدیث شناس والگوى سالکان است. تصریح به نام وى را به خط برخى از شاگردان او دیده ام
11 - علامه مولى محمد طاهر فرزند محمد حسن شیرازى نجفى، نویسنده کتابهاى مشهور مثل «حجت الاسلام در شرح تهذیب الاحکام» و «حکمة العارفین» و «فوائدالدینیه در حکماء صوفیه» و غیر اینها. شیخ حر به شاگردى نزد این استاد در کتاب امل الآمل تصریح کرده است.
12 - علامه شیخ على مؤلف «الدرالمنثور» از نوادگان شهید ثانى
13 - علامه سید على فرزند على موسى عاملى
14- علامه محقق آقا حسین خوانسارى، شارح کتاب دروس
15 - علامه سید هاشم بحرانى، صاحب تفسیر البرهان
16 - علامه مولا محمد کاشانى مقیم قم.
اولین اجازه و اولین کتاب
شیخ حُرّ در بیان طرق نقل روایاتى که به ائمه اطهار مى رسد، مى نویسد:
«من کتابها را از گروهى که یکى از آنان شیخ بزرگوار و مورد اطمینان و پرهیزگار ابوعبدالله الحسین فرزند حسن بن یونس ظهیرالدین عاملى است با گرفتن اجازه از او (اولین کسى که در سال 1051 به من اجازه داده) نقل مى کنم.»([9])
با نگاهى به تاریخ تولد شیخ و این جمله شایستگى و درایت، تقوا و فضیلت وى را بیش از پیش در مى یابیم که چگونه هنوز که هیجده بهار از عمرش نگذشته از مرد بزرگى چون یونس بن ظهیرى عاملى اجازه نقل روایت دریافت مى کند.
با بیان این مطلب که در اعصار پیش به دلیل در دسترس نبودن وسایل ارتباط جمعى و معرفى دانشوران علوم دینى به اقشار دیگر اجازه نقل حدیث سند تقوا، راستگویى و فضیلت آنان به شمار مى رفته است و مى توان سیماى فرزانه الهى شیخ حُرّ را در این سن و به مفاد این اجازه به نظاره نشست. در این زمان شیخ حر که از ذوق ادبى و خدادادى و همچنین نثرى زیبا و روان برخوردار بود قلم به دست گرفت تا اولین اثر خود را در کنار خوشه چینى از محضر علماى عصر به رشته تحریر در آورد.
تألیفات و آثار شیخ
1-جواهرالسنیّه
در نخستین گام و در اولین تجربه نگارشى به جمع آورى احادیث قدسى که همان کلام خداوند متعال است، مى پردازد و چند سالى را در تدوین این احادیث به صورت کتابى مستقل مى کوشد. او در تنظیم این اثر گرانبها نخست به قول پروردگار پیرامون انبیا - از حضرت آدم(علیه السلام)تا خاتم مرسلین(صلى الله علیه وآله) - و سپس احادیث مربوط به ائمه اطهار رو مى کند و در خاتمه کتاب را با احادیث اخلاقى (در تاریخ 1056)([10]) به پایان مى رساند شیخ حر عاملى در قسمتى از مقدمه آن مى نویسد: «...البته اینها در میان علما، به احادیث قدسى معروف هستند هرچند من پیشتر ندیده بودم که آنها را در یک کتاب جمع و نشر کرده باشند. از همین رو علاقه مند شدم به اینکه نخستین کسى باشم که آنها را در یک کتاب جمع کرده است، . . ..»([11])
2-صحیفه ثانیه
شیخ حُرّ عاملى در مقدمه این کتاب مى نویسد: «صحیفه سجادیه کامل که قسمتى از دعاهاى امام زین العابدین(علیه السلام) را در بر دارد به مهمات دین و دنیا مربوط است. من به خاطر علاقه اى که براى جمع و ترکیب این دعاهاى پراکنده و متفرق داشتم در صحیفه دوم سایر دعاهاى آن حضرت را که علماى بزرگوار نقل کرده اند، گرد آوردم. پس بر شما باد که این صحیفه شریف را با اولى همراه داشته، آنها را تلاوت کنى.»([12])
«محدث جزایرى در اول شرح ملحقات صحیفه مى نویسد باید جمع احادیث قدسى را (برادر قرآن) و صحیفه ثانیه را (خواهر قرآن) نام نهاد.»([13])
شیخ حُرّ دفتر نگارش خود را با «کلام خدا» و دعاى «امام سجاد(علیه السلام)» آغاز کرد و از آن پس ده ها کتاب ارزشمند را به جامعه شیعى تحویل داد که حتى معرفى اختصارى هر یک در این مقال نمى گنجد. نکته اى که در بیشتر آثار شیخ حُرّ دیده مى شود تقسیم بندى فصلها و بخشهاى آنهاست که به عدد معصومین یا ائمه اطهار به دوازده یا چهارده قسمت فصل بندى و تقسیم نموده است. این امر نشان از عشق و علاقه او حتى به عددى است که یادآور وجود آن بزرگواران است.
3-الایقاظ من الهجعة برهان على الرجعة
شیخ آقا بزرگ درباره این کتاب مى نویسد: شیخ در امل الآمل مى گوید:
«این کتاب حاوى بیش از ششصد حدیث و شصت و چهار آیه و ادله بسیارى از قدما و متأخرین و جواب شبهات در این موضوع است.»
«شیخ حُرّ در سال 1075 نگارش این کتاب را به اتمام رساند.»([14])
4-خلق الکافر
شیخ آقا بزرگ مى نویسد:
«. . . (مؤلف در این کتاب) آنچه در زمینه خلقت کافر به ذهنش رسیده است به رشته تحریر در آورده است . . . در آن به ذکر احادیثى پرداخته است که نهى از بحث در قضا و قدر و امر به تکلم در مسأله بداء شده است.»([15])
5-الفوائدالطوسیه
شیخ حر در مقدمه این کتاب مى نویسد:
«این کتاب پاسخ برخى از احادیث مشکل و دُرّهاى تحقیق بعضى از مسائل پیچیده اى است که اهل علم و کمال در زمان اقامتم در طوس سؤال نموده اند . . ..»([16])
6-بدایة الهدایة
شیخ حُرّ عاملى پیرامون انگیزه نگارش این کتاب مى نویسد:
«گروهى از برادران مؤمن که خواهان حق و حقیقت بودند از من در خواست کردند تا در حد توان احادیث مربوط به واجبات و محرمات را جمع آورى نمایم و در مواردى جزئى مستحبات و مکروهات و مباحات - برگرفته از روایات ائمه اطهار - در این زمینه به طور خلاصه آورده شود و ....»([17])
7-امل الآمل
شیخ در جلد دوم این کتاب (ص 370) انگیزه نگارش این اثر را رؤیایى ذکر مى کند که در سال ورود به مشهد (1073 هـ .ق.) دیده است. او به دلیل مشاغل بسیار 23 سال بعد آن را به رشته تحریر در مى آورد. در این باره نوشته اند :
شروع تألیف این کتاب سال 1096هـ .ق. و پایانش اول جمادى الثانى 1097 بوده است. شرح حال علماى جبل عامل که شیخ در این کتاب نگاشته 209 نفر و از علماى غیر جبل عامل 1110 نفر است.»([18])
8-اثبات الهداة
این کتاب در اثبات نبوت و امامت و بیان معجزات پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و ائمه اطهار، از آثار شیرین و خواندنى است که در 7 جلد به چاپ رسیده و برخى از جلدها به همت حجت الاسلام نصرالهى و برخى دیگر به قلم فقیه فرزانه حضرت آیت الله جنتى ترجمه شده است. شیخ در مقدمه کتاب مى نویسد:
«من به کتابى که در این باب کافى باشد و آنچه را عقلا به گرد آوردنش علاقه مندند . . . دست نیافتم بلکه دیدم این مطالب در وادى پراکندگى پنهان مانده و کسى که بخواهد بر آنها مطلع شود محتاج به صرف وقت زیادى است.»
9-هدایة الاُمّه
شیخ حر در مقدمه این کتاب مى نویسد: «... این کتابى است حاوى احکامى که براى هر فرد ضرورت دارد... این کتاب را به خاطر پاسخگویى و در خواست گروهى از برادران دینى به رشته تحریر در آورده ام . . ..»([19]) دیگر کتابهاى شیخ حر عاملى عبارتند از:
- تعلیقه اى بر کتاب مزار تألیف علامه نسب شناس مرحوم سید شرف الدین على حسینى مرعشى حائرى (متوفاى 1316 ق)
- کتاب الفصول المهمة فى اصول الائمة. در بردارنده قواعد کلى که از ائمه (علیهم السلام) درباره اصول دین و فروع دین و طب و اصول فقه و غیره وارد شده و بیش از هزار باب است و به چاپ رسیده است.
- کتابى در رد صوفیه، یکهزار حدیث موجود در آن به طور عام یا خاص در رد صوفیه است.
- کتاب اجازات : در بردارنده انبوه اجازه هاى پیشینیان است.
- کتاب کشف التعمیه فى حکم التسمیه : پیرامون نامیدن حضرت مهدى به نام اصلى اوست که همنام پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) است.
- کتابى در اثبات اینکه نماز جمعه واجب عینى است. (در رد نظر علامه محمد ابراهیم نیشابورى)
- کتاب نزهة الاسماع فى الاجماع : اقسام و احکام اجماع در آن بیان شده است
- کتابى در اثبات متواتر بودن قرآن
- کتابى در رجال
- کتابى در احوال اصحاب شایسته و ستایش شده پیامبر و ائمه (علیهم السلام).
- کتابى درباره منزه بودن امامان معصوم از فراموشى و سهو
- کتابى در ردّ نظرات اهل سنّت
- وصیت به پسرش علامه شیخ محمد رضا (به شیوه کشف المحجّة علامه سید بن طاووس)
- کتابى پیرامون زیارتگاهها و زیارتنامه ها
- کتابى در اخلاق : کتاب طهارة الاعراق ابن مسکویه را شرح داده و روایاتى که از ائمه اطهار وارد شده بر آن افزوده است.
- کتاب در ابطال مسأله عمومیت داشتن «حدیث منزلت»
- دیوان امام زینالعابدین (علیه السلام) که اشعار امام را گردآورى و به ترتیب حروف تنظیم کرده است. (در بمبئى چاپ شده است.)
- حاشیه بر کتاب کافى مرحوم کلینى
- حاشیه بر کتاب «من لایحضره الفقیه» مرحوم شیخ صدوق
- حاشیه بر کتاب تهذیب شیخ طوسى(ره)
- حاشیه بر استبصار شیخ طوسى(ره)
- رساله اى در مناظره خود با بعضى از علماى اهل سنت در سفر حج
10-وسائل الشیعه
اما کتابى که شیخ حُرّ را با آن و آن را با شیخ حُرّ مى شناسیم کتاب گران سنگ «وسائل الشیعه» است. این اثر یکى از کتابهاى مرجع در زمینه احادیث اهل بیت است که از اعتبار و اعتماد خاصى در میان کتابهاى حدیثى برخوردار است. در این کتاب، نویسنده روش خاص خود را بکار برده و احادیث فقهى که فقها در استنباط احکام شرعى بدان نیازمندند و بر آنها تکیه مى زنند جمع آورى کرده است و شمار آنان به بیست هزار حدیث مى رسد که شیخ حر از مصادر و کتب معتبر شیعه چون اصول کافى، من لایحضره الفقیه، استبصار، تهذیب و کتب دیگر که شمار آنها به هفتاد منبع و مأخذ مى رسد جمع آورده است. شیخ حُرّ کتاب را با احادیثى در مقدمه عبادات افتتاح کرده و سپس بر طبق کتب فقهى آن را از بحث طهارت تا مبحث بیان دیه ها تقسیم بندى نموده است.
شیخ حُرّ این کار بزرگ را در زادگاهش «مشغر» به رشته تحریر در آورد و در سال 1088 در مشهد مقدس آن را به اتمام رساند. این سال براى شیخ سال پرکار و پربرکتى محسوب مى شد. چرا که در این سال «فهرست وسائل الشیعه» را نیز تدوین نمود. این موضوع که شیخ سـه بار این کتاب را از نظر گذرانده و به نگارش در آورده است از نکته هایى است که سزاوار است هر محـقق و نویسـنده آن را فرا روى خویش قرار دهد. در بیان جایـگاه این کتاب هـمین بـس که از روزى که این سرچشمه به نگارش در آمده منبع و مأخذ تمام مجتهدان و کتاب مرجع عالمانى است که آخرین مرحله رسیدن به قـله اجـتهاد را طـى مى کنند. بر این کتاب از سـوى بزرگان تعـلیقه هاى بسیارى نگاشته شده که شاید شیخ حُرّ خود نخـستین کسى است که براى ابهام زدایى پیرامون برخى از مطالب آن پیشقدم شده است و «تحـریر وسائل الشیعه و تحجر مسائل الشریعه» نامى است که شیخ حُرّ عامـلى بر شرح وسـائل الشـیعه نـهاده است.
در عظمت این کتاب تنها به یک بیت از شعر علامه امینى درباره کتاب اکتفا مى کنیم.
«هذا صراط الهدى ما ضل سالکه *** الى المقامد بل تسموبه الرتب»([20])
این کتاب راه هدایت است که رهروش گمراه نمى شود/
به هدف مى رسد و بلکه به مقامى عالى تر دست مى یابد.
شاعر اهل بیت
شیخ حُرّ را باید از شاعران شیعه بر خواند که قله فقاهت او لطافت باران شعرش را تحت الشعاع قرار داده است. چرا که او خود مى گوید:
علمى و شعرى اقتتلا اصطلحا *** فخضع الشعر لعلمى راغما
والعلم یأبى ان اعد شاعرا *** والشعر یَرْضى ان اعد عالما
دانش و شعرم با هم به جنگ و ستیز برخاستند *** شعرم به رغم دانشم در مقابل آن خضوع کرد
دانشم مانع مى شد که من شاعر به حساب آیم *** ولى شعرم خشنود مى شد که من عالم به شمار آیم
شیخ آقا بزرگ درباره دیوان شعر او مى نویسد: «دیوان شعرش به بیست هزار بیت شعر مى رسد که به ترتیب حروف الفبا منظم گشته و با این جمله زیبا شروع مى شود : (الحمدلله الذى جعل نجوم المعانى مصابیح سماء الافکار) (ستایش خدا را که ستارگان معانى را چراغ آسمان اندیشه قرار داد)([21])
کلمات منظوم شیخ را به دو قسمت مى توان تقسیم کرد. نخست ابیات کوتاه که مى توان از سه نوع ذیل یاد کرد.
1 - تاریخ چهارده معصوم
2 - درباب زکات
3 - در معانى و بیان
دوم : منظومه هاى بسیار در علوم مختلف که سید احمد حسینى در مقدمه امل الآمل چنین آورده است.
1 - منظومه در مسائل میراث (بسیار طولانى است)
2 - در مسائل هندسه و ریاضیات
3 - تاریخ تولد ائمه، وفات و مناقب آنان
4 - اخلاق و مواعظ
5 - مسائل اصول الفقه
و نیز منظومه هایى در مسائل کلام، نحو، صرف، نجوم و ... دیوان امام زین العابدین(علیه السلام).([22])
محل تدریس و شاگردان شیخ
شیخ حر تنها مرد تتبع، تحقیق و نگارش نبود بلکه در تدریس و تربیت شاگردان از مردان موفق زمان خود به شمار مى رفت. محل تدریس او در مشهد مقدس، صحن حضرت ثامن الائمه بود. گر چه به درستى از عدد شاگردان شیخ اطلاعى در دست نیست، از مکان و گفتار هم عصران شیخ اینچنین به نظر مى آید که درس شیخ یکى از باشکوه ترین کلاسهاى درس در عصر وى بوده است. از شمار بسیار شاگردان و آنان که از شیخ حر روایت نقل کرده اند مى توان به افراد ذیل اشاره کرد :
1 - شیخ مصطفى حویزى فرزند عبدالواحد بن سیار حویزى
2 - دو فرزندش شیخ محمد رضا و شیخ حسن
3 - سید محمد حسینى أعرجى فرزند محمد باقر
4 - سید محمد فرزند محمد بدیع رضوى
5 - مولا محمد فاضل مشهدى فرزند محمد مهدى
6 - سید محمد موسوى عاملى فرزند بن على بن محیى الدین
7 - مولا محمد صالح فرزند محمد باقر قزوینى مشهور به (روغنى)
8 - مولا محمد تقى عبدالوهاب استر آبادى مشهدى(متوفى 1058 هـ .ق)
9 - مولا محمد تقى دهخوار قانى قزوینى
10 - سید محمد بن احمد حسینى گیلانى
11 - مولا حسن بن محمد طاهر قزوینى طالقانى
12 - سید نورالدین جزایرى (متوفى 1158 هـ .ق)
13 - محدث مولا محمد صالح هروى
14 - حاج محمود میمندى
15 - شیخ محمود بن عبدالسلام المَعْنى([23])
16 - علامه مجلسى (صاحب بحار الانوار)
17 - شیخ ابوالحسن بن محمدالنباطى العاملى
18 - سید محمد بن زین العابدین موسوى عاملى
فرزندان شیخ حُرّ
در این باره مى نویسند: «فرزندان و دامادهاى شیخ حُرّ عاملى خاندان بزرگى را در مشهد تشکیل مى دادند که در رأس این خاندان فرزندش شیخ حسن قرار داشت. او در حدیث و علوم متداول آن روزگار سخنان تازه اى داشت و بعد از پدرش به مراجعات مردم و برطرف کردن نیازهاى ایشان همت گمارد.»([24])
فرزندان شیخ حُرّ عبارتند از:
1 - علامه شیخ حسن عاملى
2 - علامه شیخ احمد عاملى
3 - علامه شیخ محمد رضا که از دانشمندان و مفسران عصر خود به شمار مى رفت. شیخ حُرّداراى فرزندان دختر و پسر دیگرى بوده است که شرح حال آنان بدرستى براى ما معلوم نیست.
هـجـرت
چهل سال از عمر پربار شیخ حر عاملى مى گذشت که او براى زیارت مرقد مطهر امام هشتم(علیه السلام) از «مشغر» عازم «مشهد» شد. اما چیزى نگذشت که با واقعیتهاى جامعه آن روز تشیع در ایران روبرو گشت. شیخ حُرّ با آنکه از واژه شاه و شاهى نفرت داشت و عزلت و ریاضت را بر حضور و ریاست ترجیح مى داد، در حساس ترین برهه تاریخ تشیع به دیگر عالمان شیعه اقتدا کرد و با پذیرفتن برخى مسئولیتهاى اجتماعى در حساس ترین نقطه ایران (خراسان) که در معرض تهاجم ازبکها و اهل تسنن هم مرز ایران بود دَین خود را در صحنه سیاست نیز به تشیع ادا کرد. پذیرفتن مقام شیخ الاسلامى از سوى شیخ حُرّ به ماجراى سفرش به اصفهان باز مى گردد که او از طرف علامه مجلسى به دیدار کاخ شاه رفته بود.
«شیخ حُرّ در مجلس شاه سلیمان بدون اجازه شاه در بالاى مجلس و نزد شاه نشست - به طورى که بین او و شاه یک متکا بیش نبود. شاه پس از نشستن رو به شیخ کرد و گفت: به من گفته اند تو از علماى جلیل و بزرگ عرب محمد بن حسن حُرّ عاملى هستى حال به من بگو «فاصله میان حر و خر چقدر است»؟ شیخ بى درنگ (به شوخى) گفت : «یک متکا»! شاه از شجاعت و حاضر جوابى شیخ یکه خورد.([25])
مؤلف کتاب گنجینه آثار قم مى نویسد:
«بعد از گفتگو با شاه سلیمان و قضیه آنچنانى علماى اصفهان که پى به مدارج علمى او بردند، شاه سلیمان در مقام استمالت از وى برآمده، او را براى توطن در اصفهان دعوت کرد و شیخ علاقه خود را به اقامت در جوار ثامن الائمه اعلام داشت. بنابراین شیخ را قاضى القضات خراسان گردانید و با تجلیل روانه ساخت.»([26])
کعبه در خون
شیخ حُرّ عاملى چه در زمان سکونت خود در جبل عامل و چه در ایران چندین مرتبه به زیارت خانه خدا و عتبات عالیات موفق گردید. در سال 1088 که شیخ در مکه مکرمه حضور داشت فاجعه اى دردناک به وقوع پیوست که این واقعه در مقدمه امل الآمل چنین آمده است «در سال 1088 به خادمین (خائنین) حرم کعبه خبر دادند که کسانى دیوار کعبه مطهر را آلوده به نجاست کرده اند. خبر به سرعت در مکه پیچید و گفتگوها شروع شد. عاقبت دشمنى قدیمى اهل تسنن با شیعیان سبب شد تا این هتک حرمت را به شیعیان نسبت دهند. عده اى از ترکان و برخى از عربها با هم قرار گذاشتند که هر کجا شیعه اى را بیابند به قتل رسانند. چون به حرم رسیدند پنج نفر از شیعیان را که یکى از آنها میرزا سید محمد مؤمن استرآبادى بود به شهادت رساندند. شیخ حر عاملى که در این ایام در مکه به سر مى برد از توطئه آگاه شد و به همراهان خود دستور داد که از خانه بیرون نروند و با شنیدن خبر شهادت سید محمد مؤمن استرآبادى و شیعیان دیگر با همراهان خود به خانه «سید موسى بن سلیمان» که یکى از اشراف مکه بود پناه برد. سید موسى به کمک یاران خود مخفیانه شیخ حُرّ عاملى و سایر شیعیان را به سمت یمن روانه ساخت و آنان را از این مهلکه نجات داد.»([27])
غروب در قدر
شیخ حُرّ عاملى این فرزانه روزگار سرانجام در بیست و یکم ماه رمضان 1104 در هفتاد و یک سالگى چشم از جهان فرو بست و «در زیر گنبد حضرت (رضا)، کنار منبر، برادرش شیخ احمد صاحب الدرالمسلوک با هزاران نفر دیگر بر جسم مطهرش نماز گذارد و جسم مطهرش در ایوانِ حجره اى از حجره هاى صحن شریف امام رضا(علیه السلام)جنب مدرسه میرزا جعفر به خاک سپرده شد.»([28]) و مرقدش در کنار حرم رضاى آل محمد واسطه بین مردم و پیشواى هشتم شیعیان گشت.
سلام بر او روزى که در «مشغر»، معبر نور، چشم به جهان گشود. و روزى که در «مشهد»، قبله نور، چشم از جهان فرو بست.
[1]- اعیان الشیعه، ج1، ص199.
[2]- همان، ج1، ص13.
[3]- مجالس المؤمنین، ج1، ص177.
[4]- امل الآمل، ج1، ص9، به نقل از اعیان الشیعه.
[5]- شهیدان راه فضیلت، ص329.
[6]- امل الآمل، ج1، ص107.
[7]- شهیدان راه فضیلت، ص330.
[8]- امل الآمل، ج5، ص65.
[9] - وسائل الشیعه، شیخ حُرّ عاملى، ج 20، ص 49،الفائدة الخامسة.
[10]- در خصوص اتمام این کتاب به الذریعه، ج1، ص271، رجوع شود.
[11]- جواهرالسنیه، ترجمه زین العابدین کاظمى خلخالى، ص5.
[12]-الصحیفه الثانیه السجادیه، ص5.
[13] -الذریعه، ج 1، ص 271.
[14]-الذریعه، ج2، ص506.
[15]-الذریعه، ج7، 246.
[16]-الفوائدالطوسیه، ص6.
[17]- بدایة الهدایة ولب الوسائل، ج1، ص1.
[18]- ریاض العلماء، ج5، ص75.
[19]- هدایة الامّه، ص4.
[20]- شهداءالفضیله، ص210.
[21]-الذریعه، ج9، ص234.
[22]- امل الآمل، ج1، ص32.
[23] - اهل «مَعن» از توابع بحرین
[24]- هدایة الامه، شیخ حُرّ عاملى، ج1، مقدمه، به قلم محمد کاظم مدیر شانچى.
[25]- اعیان الشیعه، ج9، ص167.
[26]- گنجینه آثار قم، عباس فیض، ص 248.
[27]- امل الآمل، ج1، مقدمه، ص 50.
[28]- سجع البلابل، ج1، مقدمه.