شهید آیت الله قدوسى

شهادت : 14 / 6 / 1360 ش.

عنوان مقاله: پارساى پرتلاش

نویسنده: محمد حسین قدوسى

از ولادت تا هجرت

در دوازدهم مرداد 1306 شمسى، در شهر کوچک نهاوند فرزندى به دنیا آمد که نامش را على نامیدند. پدرش «آخوند ملا احمد» از علماى بزرگ شهر بود که پس از سالها تحصیل در حوزه علمیه نجف و استفاده از درس بزرگانى چون آیت الله میرزا محمد حسن شیرازى، آیت الله میرزا حبیب الله رشتى و آیت الله آخوند خراسانى، به درجه اجتهاد نایل شد و به زادگاه خود برگشت و به ارشاد مردم پرداخت.

على دوران کودکى و نوجوانى را تحت تربیت درست خانواده سپرى کرد. با خواندن، نوشتن، قرآن، نماز و احکام شرعى آشنا شد و سرانجام حادثه اى موجب شد که او در سنین نوجوانى وارد حوزه علمیه شود. روحانى مبارزى به نام شیخ «خطیب» که با حکومت رضا شاه مخالفت مى کرد و بدین سبب به زندان هم رفته بود در مسجدى که ملا احمد در آن اقامه نماز جماعت مى کرد، سخن مى گفت روزى در بین صحبتهایش گفت :

«دیشب خواب دیدم فرزند کوچک آقا (ملا احمد) مورد لطف حضرت پیامبر(صلى الله علیه وآله) قرار گرفته و حضرت با دست مبارک خود، بر سر او عمامه گذاشته است».

این حادثه موجب شد تا على در پانزده سالگى (سال 1321) وارد حوزه علمیه قم شود و در مدرسه فیضیه حجره اى تهیه نماید.

در آن ایام رضاشاه با کشف حجاب، مخالفت با برگزارى مجالس روضه، متحدالشکل کردن لباسها و اقدامهاى دیگر در صدد دین زدایى بـود. او بعد از بازگشت از ترکیه بر آن شد تا هـمانند آتـاتورک، بـه مـبارزه با دیـن و روحانیت بپردازد. در چنین دورانى، حوزه علمیه قم در انزوا به سر مى برد. مدرسه هاى عـلمیه خلوت یا بسته بود و بسیارى از روحانیون به اجبار، خلع لباس شدند. رضا شاه از هر فرصتى استفاده نمود تا مانع فعال شدن حـوزه هاى علمیه شود. على در چنین دورانى، در حوزه علمیه قم مشغول تحصیل بود. و در نهایت تنگدستى از تحصیل دست برنداشت. مقدمات علوم اسلامى را نزد استادانى فرزانه مانند آیت الله صدوقى فرا گرفت و از محضر استادان اخلاق حوزه علمیه قم بهره جست. او از ابتداى طلبگى به تهذیب اخلاق، ساده زیستى، نظم و استفاده از فرصتها اهمیت بسیار مى داد. پشتکار او موجب شد تا دروس مقدمات و سطح حـوزه را به پایان برسـاند و وارد عالى ترین مرحله دروس حوزه شود. على سـالها در درس خارج آیت الله بروجـردى و امـام خـمینى شرکت کرد و از خـرمن دانش آنها، خـوشه ها چید.

بسیارى از خطبه هاى نهج البلاغه را حفظ بود. علاقه بسیارى به اهل بیت داشت و هماره در مجالس سوگوارى شرکت مى کرد. بسیار محتاط بود و از غیبت و دروغ بسیار پرهیز مى جست و به درس و بحث علاقه وافرى نشان مى داد.

گلى در بوستان حوزه

علامه طباطبایى با ورود به حوزه علمیه قم، فلسفه را در حوزه احیا کرد. قدوسى مقدمه اى از دروس هیئت و فلسفه را نزد او فرا گرفت. اخلاق، علم و فروتنى علامه طباطبایى همه شاگردانش را شیفته خود ساخته بود. وى پس از آشنایى با سجایاى عالى عرفانى استاد، از هر فرصتى استفاده مى جست و از رهنمودهاى اخلاقى آن عارف وارسته، براى تهذیب نفس استفاده مى نمود.

.در آن دوره افکار کمونیستى در بین جوانان رسوخ پیدا کرده و حزب توده تبلیغات گسترده اى در کشور به راه انداخته بود و بسیارى از دانشگاهیان به افکار الحادى پناه برده بودند. علامه طباطبایى بر آن مى شود که درسى خصوصى براى شاگردان ممتازش برقرار نماید تا نخستین هسته مقاومت علیه افکار الحادى را در حوزه علمیه قم بنیان نهد. شهید مطهرى، شهید بهشتى، امام موسى صدر، شهید صدوقى و برخى دیگر در این جلسات شرکت مى کردند. شبهات فلسفى نو در این جلسه ها، از سوى شاگردان طرح مى شد و علامه طباطبایى به پاسخگویى آنها بر مى خاست. ثمره این کلاسها، کتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» نوشته علامه طباطبایى است.

آقاى قدوسى روز به روز به علامه طباطبایى علاقه مندتر مى شد. او از رهنمودهاى سازنده اخلاقى استاد بخوبى استفاده کرد و بدین سان توانست تحت تربیت او، به خود سازى بپردازد. رابطه شاگرد با استاد آنچنان گرم و صمیمى بود، که وى در سال 1334 ش. با دختر ایشان ازدواج نمود.

مجاهد پیرو امام

آیت الله قدوسى با اندیشه هاى سیاسى امام خمینى بخوبى آشنا بود. او پس از افشاگریهاى امام خمینى در سال 1341 که علیه لایحه کاپیتولاسیون و دیگر مصوبات خائنانه دولت و مجلس صورت پذیرفت، هماره همدوش همفکرانش به پشتیبانى از قیام همت گماشت. او در قیام 15 خرداد 1342 و تبعید امام خمینى در 13 آبان 1342 همراه همه طلبه ها، استادان و مردم انقلابى به صحنه آمد و به مبارزه با رژیم پهلوى پرداخت. اوج مـبارزات آیت الله قدوسى در آن دوران، همکارى گسترده او با هیأت مدرسین بود. هیأت مدرسین نخستین تشکیلات منسجم روحانیت بود که در سال 1337. در زمان مرجعیت آیت الله العظمى بروجردى تأسیس شده بود. این هیأت در سالهاى 1341 - 1342 بسیار فعال بود. اعلامیه هاى فراوان از سوى هیأت مدرسین در سراسر کشور پخش و جنایتهاى رژیم پهلوى برملا شد. هیأت مدرسین با انتشار اعلامیه ها، پشـتیبانى اساتید حوزه عـلمیه قم از نهضت امام خمینى را به مردم آشکار ساخت.

این هـیأت که بعد به گروه یازده نفرى شهرت یافت (و امروزه با نام جامعه مدرسین شناخته مى شود) نخستین هسته مبارزه مخفى علیه رژیـم پهلوى بود و در پوشش اهداف اصلاحى نظام آموزشى حوزه علمیه قم، به فعالیتهاى سیاسى مى پرداخت. آیت الله قدوسى از بنـیانگزاران این هیأت بود. هیأت مدرسین در سال 1345 به دست ساواک کشف و افراد آن تحت تعقیب مأموران پهلوى قرار گرفـتند. آیت الله قـدوسى در این مـاجرا دسـتگیر شد. اما چون ساواک نتوانسته بود مدارکى علیه او پیدا کند، پس از چند ماه از زندان آزاد شد.

آیت الله قدوسى پس از آزادى، در تابستان 1345 به زادگاه خود برگشت و به اقامه نماز جـماعت در مسجد جامع نهاوند پرداخت. او پس از نماز منبر مى رفت و همیشه در ضمن سخنرانى از امام خمینى یاد مى کرد. ساواک چند بار به وى تذکر داد که نباید اسمى از امام خمینى برده شود اما او نمى پذیرفت. بدین علت سخنرانى او تعطیل شد و آیت الله قدوسى به قم برگشت.

آیت الله قدوسى در دوران مبارزات در حالى که بسیارى از انقلابیون در زندانهاى رژیم پهلوى به سر مى بردند به خانواده هاى آنان رسیدگى مى کرد.

در همین ایام تبعید امام به ترکیه، موجب شد که انقلابیون از ضعف رهبرى رنج ببرند. بسیارى از جوانان انقلابى که مسلحانه با رژیم مبارزه مى کردند در خطر التقاط فکرى گرفتار آمده بودند. آیت الله قدوسى با اغلب این افراد تماس داشت و ضمن نشستهاى مختلف آنها را هدایت مى کرد.

پایگاه فضیلت

ایام پدیدارى مدرسه حقانى از فصول درخشان زندگى آیت الله قدوسى است. آیت الله قدوسى با همفکرى برخى از استادان برجسته انقلابى حوزه علمیه در پى تغییرات بنیادى در ساختار ادارى - آموزشى حوزه علمیه قم برمى آید. بدین خاطر تصمیم مى گیرند نقشه خود را ابتدا در مدرسه اى آغاز نمایند تا پس از موفقیت، در سراسر حوزه هاى علمیه اجرا نمایند. آیت الله العظمى میلانى که با برنامه هاى اصلاحى آنان موافق بود مدرسه علمیه اى را در قم به آنها واگذار مى نماید.

مدرسه حقانى در سال 1343 با مدیریت آیت الله قدوسى و با همکارى شهید بهشتى، آیت الله مصباح یزدى، آیت الله جنتى آغاز به کار مى نماید. آیت الله قدوسى با دعوت از اساتیدى با تجربه و انقلابى مانند آیت الله مشکینى، آیت الله جنتى، آیت الله محمدى گیلانى، بنیه علمى مدرسه را تقویت نمود. نظم در حوزه هاى علمیه در جایگاه خود قرار نداشت. مدرسه حقانى نخستین مدرسه علمیه قم بود که بسیار منظم بود. آیت الله قدوسى نظم شدیدى را در مدرسه به اجرا در آورد. و در مدت چهارده سال اداره مدرسه، هماره به رعایت مقررات مقید بود.

حضور و غیاب در کلاس، برگزارى امتحانات و پیگیرى مدام رشد علمى - اخلاقى طلاب از امتیازات این مدرسه بود.

اندک اندک آوازه مدرسه حقانى به همه جا پخش شد. بسیارى از جوانان به این مدرسه روى آوردند و تجمع انبوه استادان جوان و انقلابى در مدرسه، ساواک را به هراس انداخت. مدرسه حقانى پایگاه مبارزان شناخته شده بود. ساواک بارها به مدرسه حمله کرد، اما به دلیل مدیریت کارآمد آیت الله قدوسى کارى از پیش نبرد.

در آن زمان آموزش زبان انگلیسى در حوزه هاى علمیه مطلوب نبود اما در مدرسه حقانى براى آشنایى طلاب با زبانهاى خارجى، به این مهم اقدام ورزید. برخى از دروس دانشگاهى مانند جامعه شناسى، روان شناسى و اقتصاد نیز در این مدرسه از سوى استادان دانشگاه تدریس مى شد.

برخى از کتابهاى درسى حوزه، کتابهاى آموزشى نبودند. سبک نگارش آنها براى تدریس مناسب نبود و بسیار از متون درسى براى قرنهاى پیشین تدوین شده بود. مدرسه حقانى نخستین گام را براى تغییر کتب درسى برداشت. کتاب «صرف ساده» بسیار شیوا و روان از سوى دو تن از استادان مدرسه تدوین شد و به عنوان متن درسى در مدرسه تدریس گردید.

آیت الله قدوسى هماره طلبه ها را به تهذیب اخلاق سفارش مى کرد. درسهاى اخلاق او، هر هفته روح تشنه طلاب را با پندهاى آسمانى سیراب مى ساخت. خطبه همام و برخى دیگر از سخنان روح بخش امام على(علیه السلام)را براى طلبه ها، از حفظ مى خواند و با صدایى لزران و چشمانى گریان، طلاب را با اوصاف پرهیزگاران آشنا مى ساخت.

بسیار مواظب بود که طلبه ها گرفتار غیبت، دروغ و سخنان لغو نشوند. هماره طلبه ها را به خواندن نماز شب سفارش مى کرد و مى گفت : افرادى که در ظاهر مقدّس تر از شما بودند و بعدها منحرف شدند و روحانى نمایانى که حوزه را رها کرده، با رژیم همکارى کردند، همه در این مسائل اشکال داشتند.

ایشان نیمه هاى شب به مدرسه مى رفت تا ببیند که طلبه ها براى نماز شب بر مى خیزند یا نه.

قدوسى با تمام توان در راه پیشبرد هدفهاى اصلاحى مدرسه تلاش مى کرد. رهبر انقلاب، حضرت آیت الله العظمى خامنه اى در این باره فرموده است :

«چند خصوصیت در ایشان وجود داشت. که نه تنها من، بلکه همه را جذب مى کرد، یکى از آنها صداقت و صفاى این مرد بود... خصوصیت دوم پرکارى و پشتکارى ایشان بود. .. اگر ریاست مدرسه حقانى با کسى غیر از آقاى قدوسى بود، من باور نمى کردم که این مدرسه به این اندازه از ارزش و آثار مى رسید.

مدرسه حقانى از زمانى که آیت الله قدوسى مدیریت آن را بر عهده گرفت، تا پیروزى انقلاب اسلامى، یکى از سنگرهاى مبارزه در برابر رژیم پهلوى بود. طلاب مدرسه، همگى مقلد امام بودند. ساواک بارها به مدرسه یورش برد و شمارى از طلبه ها را دستگیر کرد. بسیارى از اعلامیه ها در این مدرسه تکثیر مى شد.

مدرسه حقانى، مدرسه علمیه نمونه قم بود. نظام آموزشى و ادارى مدرسه چنان به موفقیت رسید که متولیان بسیارى از مدارس علمیه قم و مشهد از الگوى موفق این مدرسه درس گرفته، به اصلاح نظام ادارى - آموزشى مدارس پرداختند.

بسیارى از طلاب جوان، با علم، خوشفکر، متقى و آگاه به مسائل سیاسى این مدرسه، پس از پیروزى انقلاب اسلامى در مسؤولیتهاى اجرایى، قضایى و سیاسى، خدمتهاى شایانى به انقلاب نمودند.

مکتب توحید

زنان نیمى از پیکر جامعه اند. رژیم پهلوى با ترویج فحشا و بى بندبارى نیمى از نیروى فعال جامعه را از سازندگى کشور، دور ساخته بود. افکار کمونیستى در دانشگاهها غوغا مى کرد. آیت الله قدوسى در سال 1352 با تأسیس «مکتب توحید» در قم، گام بزرگى براى تحصیل علوم اسلامى خواهران برداشت. قدوسى با تجربه موفق اداره مدرسه حقانى توانست کانونى براى تربیت خواهران متعهد و متخصص فراهم سازد. بسیارى از خواهران در این مرکز با علوم اسلامى آشنا شده، سپس به تبلیغ فرهنگ اسلامى و هدایت زنان جامعه پرداختند.

پیشتازان عدالت اسلامى

آیت الله قدوسى همراه روحانیت مبارز در برپایى راهپیماییها نقش رهبرى داشت.

او در کمیته استقبال از امام، بسیار زحمت کشید. پس از پیروزى انقلاب، از سوى امام مأموریت یافت تا در دادگاههاى انقلاب به قضاوت بپردازد. چه اینکه بسیارى از مسؤولان بلند پایه رژیم پهلوى، فرماندهان ارتش و ساواک که در شهادت هزاران نفر نقش داشتند، دستگیر شده بودند.

مدتى بعد وى از سوى امام مأمور اداره امور ستاد انقلاب اسلامى در قم مى شود و با ورود امام به قم، آیت الله قدوسى در دفتر ایشان به خدمت مشغول مى شود.

آن روزها دادگاههاى انقلاب در شهرها، بدون هماهنگى با یکدیگر کار مى کردند. اوایل پس از انقلاب، به دلیل فروپاشى رژیم، ارکان ادارى کشور از هم پاشیده شد. بنابراین نیاز بود که دادگاههاى انقلاب در یک هدف مشترک قرار بگیرند و سازماندهى شوند. بدین علت امام خمینى، در سال 1358، آیت الله قدوسى را به دادستانى کل انقلاب بر مى گزیند. محاکمه ساواکیها، مسؤولان رده بالاى رژیم پهلوى و ضد انقلابیون بر عهده دادگاههاى انقلاب بود.

گروه التقاطى فرقان با ترور آیت الله مطهرى و برخى از سران سیاسى - فرهنگى خطر بزرگى براى انقلاب بود. آیت الله قدوسى توانست با کمک سپاه پاسداران انقلاب اسلامى، اعضاى این گروهک ضد انقلاب را شناسایى و دستگیر نماید.

آیت الله قدوسى در طول مدت تصدى ریاست دادستانى انقلاب، از مزایاى قانونى شغل خود استفاده نکرد. او حتى حاضر نشد در منزل مصادره اى که در اختیارش گذاشته بودند، اقامت کند. مى گفت : «بگذارید جنازه ام را از منزل مصادره اى بیرون نیاورند.» سرانجام, اصرارِ دوستان بر سکونتِ در منزلِ مصادره اى را نپذیرفت و منزلى اجاره کرد.

ریاست قوه قضائیّه پس از تصویب قانون اساسى، به شوراى عالى قضایى سپرده شد. آیت الله قدوسى نیز عضو شوراى عالى قضایى بود. او با همفکرى شهید بهشتى توانست وضعیت نابسامان قوه قضائیه را سروسامان بخشد. آیت الله قدوسى بر این باور بود که باید تغییرات اساسى در نظام قضایى کشور انجام پذیرد. او مى گفت : با تغییرات ظاهرى و عوض کردن چند مهره نمى توان دادگاه و قوه قضایى اسلامى ایجاد کرد. قوه قضائیه و دادگسترى که از رژیم طاغوت باقى مانده است، سرتاسر آن خراب است از قوانین قضایى گرفته تا سیستم ادارى و بسیارى از افراد آن.

قدوسى براى دادگاهها و دادسراهاى انقلاب قوانین و مقررات ویژه اى تهیه کرده هماره با مجلس شوراى اسلامى در ارتباط بود، با سعى او کمیسیون ویژه اى در مجلس براى وضع قوانینى اسلامى براى قوه قضائیه، تأسیس شد هرگاه به مشکلى بر مى خورد و هیچ راهى براى برطرف کردن آن پیدا نمى کرد، نزد امام خمینى مى رفت و از ایشان نظر مى خواست.

آیت الله قدوسى در دورانى پرآشوب که گروهکهاى ضد انقلاب فاجعه مى آفریدند لیبرالها به پشتیبانى رئیس جمهور، بنى صدر بسیارى از مسؤولیتهاى کلیدى کشور را در دست داشتند، به سروسامان دادن نظام قضایى کشور پرداخت.

وصل جانان

محمد حسن، فرزند بزرگ آیت الله قدوسى دانشجوى رشته جامعه شناسى دانشگاه مشهد در 17 شهریور 1357، در مشهد زخمى شد و پس از پیروزى انقلاب اسلامى در تأسیس انجمن اسلامى دانشگاه مشهد بسیار فعال بود. با شروع جنگ تحمیلى، به جبهه رفت و در پانزدهم دى 1359 در هویزه به شهادت رسید. آیت الله قدوسى پس از شنیدن خبر شهادت فرزند، در حالى که قطرات اشک از چشمانش جارى بود به همسرش مى گوید :

«مواظب باش براى چیزى که در راه خدا داده اى، طاقت خود را از دست ندهى و ضجّه و ناله نکنى!»

شهادت آیت الله بهشتى و 72 تن از یاران انقلاب در هفتم تیر 1360، براى آیت الله قدوسى که بیش از بیست سال با او آشنایى داشت بسیار دردآور بود. قرار بود آیت الله قدوسى هم در آن جلسه شرکت کند، اما خداوند نخواسته بود که آن روز پیمانه عمرش به سر آید.

هـنوز یک ماه از شهادت آیت الله بهشتى نـگذشته بـود، که فاجعه انفـجار نخست وزیرى و شهادت رجایى و باهنر، ضـربه اى سهـمگین بر روح آیت الله قدوسى وارد مى سازد.

آیت الله قدوسى در انتظار شهادت بود. بسیارى از دوستان قدیمى و صمیمى اش به فیض شهادت نایل شده بودند. سرانجام او نیز به آرزوى خود رسید و در صبح شنبه، 14 شهریور 1360، یک هفته پس از شهادت شـهیدان رجایى و باهـنر، با بمبى که منافقین در دادستانى کار گذاشته بودند، به شهادت رسید و به یاران خود پیوست.

امام خمینى در پیامى به مناسبت شهادت آیت الله قدوسى مى نویسد :

بسم الله الرحمن الرحیم

انا لله و انا الیه راجعون

با کـمال تأسف و تأثر، حجت الاسلام شهید قدوسى به دوستان شهید خود پیوست. شهیدى عزیز که سـالیان دراز در خـدمت اسلام بود و اخیراً مجاهدات او در راه انقلاب بر هـمگان روشن است. اینجانب سالیان طـولانى از نزدیک بـا او سـابقه داشتم و آن بـزرگوار را به تـقوا و حـسن عمل و استقامت و تعهد در راه هدف مى شـناختم. شـهادت بر او مبارک، و فوز الى الله و خـروج از ظلمات به سـوى نـور بر او ارزانى باد...