ابو علی محمد بن علی بن حسین بن مقله بیضاوی[1]

کاتب و منشی و شاعر و ادیب و خوشنویس بود، و خط کوفی را بسیار خوب مینوشت، خطوط محقق ـ ریحانی ـ ثلث ـ نسخ ـ توقیع ـ رقاع ـ و تعلیق را اختراع کرد و در سیاست نیز دست داشت، و مدتی بسمت وزارت سه نفر از خلفاء عباسی اعنی المقتدر بالله و القاهر بالله و الراضی بالله برقار بود، و در خلافت المقتدر بالله که وزارت بعهدة ابوالحسن علی بن فرات میبود، ابن فرات کلیة امور را بعهده این مقله گذاشته بود و ترقی شایان کرد و اموال فراوان بدست آورد.

چندی بعد که در باریان باین فرات رشک بردند و از او نزد خلیفه سعایت کردند بلطائف إلحیل ابن مقله را نیز با خود همدست ساختند و عاقبت خلیفه را بسر خشم آوردند و ابن فرات را منعزل ساخت و بزندانش افکند و رنج بسیار داد. و علی بن عیسی را وزیر خویش کرد، اما پس از مدتی خلیفه از کار خود پشیمان گشت و ابن فرات را آزاد کرد و بار دیگر وزارت خود را باو واگذاشت، و علی ابن عیسی را بزندان افکند، و چون ابن فرات از این مقله کافر نعمتی دیده بود او را محبوس و یکصد دینار او را جریمه کرد، و این مقله تا روز مرگ ابن فرات در زندان باقی بود ـ و همینکه بمرد آزاد شد و بار دیگر متصدی امور گشت و برتق و فتق کار پرداخت، و مقتدر باز علی بن عیسی را وزیر کرد. اما پس از اندک زمان او را عزل کرد و مقام وزارت را باین مقله داد،و خلعتی گرانبها باو بخشید و ابن مقله هم بنا را بر بذل و بخشش گذاشت، پس از چندی باز دشمنانش او را در نظر مقتدر (که مردی متلون المزاج و زود باور بود) خوار کردند تا او را گرفته و شکنجه بسیار کرد و اموالش را ضبط و در شانزدهم جمادی الاولی سال سیصد و هیجده وی را بفارس تبعید کرد، طولی نکشید که مقتدر کشته و القاهر بالله خلیفه شد، القاهر بالله رسولی بفارس فرستاد و او را بخواست، و در عید اضحی سال سیصد و بیست بغداد رسید و خلعت وزارت یافت، و بر شئونش بیفزود، و در کار خود استقلال یافت، تا اینکه مونس خادم (قاتل ابن فرات) و علی بن بلیق بر قاهر غلبه کردند و بر ضد او دسیسه چیدند و این مقله را بهمدستی با این دو نفر متهم ساختند، و ابن مقله از بیم جان متواری شد و در پنهانی با دشمنان قاهر ساخت و آنها راب خلع قاهر محرک شد، و در این راه چندان کوشید تا سیمای ترک با درباریان متعفن شد و در ششم جمادی الاولی سال 332 قاهر را گرفته کور کردند و خلافت به محمد بن مقتدر ملقب به الراضی بالله رسید و او هم منصب وزارت را باین مقله تفویض کرد، و چند سال وزیر او بود و بعد معزول شد و مطقرین یاقوت که رئیس ترکان در باری بود و در کارهای راضی تسلط و اقتدار و با این مقله دشمنی داشت به غلامان ترک که مستحفظظ دار الخلافه بودند سپرد که چون ابن مقله بسرای خلافت آمد باو هجوم آورده و دستگیرش سازند و نگهدارند چنین کردند، و آنگاه گناهانش را نوشته نزد خلیفه فرستادند، و خلیفه عمل آنها را صحه گذاشت، و وزارت را بعبد الرحمن بن عیسی بن داود (برادر علی بن عیسی وزیر اسبق) واگذار کرد و ابن مقله را هم در اختیار او گذاشت، او هم به علت سابقة عداوت از اقسام شکنجه و آزار دربارة او دریغ نداشت، و تازیانه‌اش زد و هزار هزار (یک ملیون) دینار او را مصادره کرد و ابن مقله بپرداخت، و بخانة خود رفت و گوشه گیری اختیار کرد، و باب مراودة دوست و دشمن را بر خود ببست، و بکتابت تقرآن مجید مشغول شد، و زمانی اندک در این حال بود، تا اینکه ابوبکر محمد بن رائق از طرف راضی منصب امیر الامرائی یافت و تسلط کامل بر امور خلافت پیدا کرد و نامش را در خطبه‌ها آوردند و چون او هم با ابن مقله دشمنی داشت به ضیاع و عقار او و پسرش ابوالحسین دست درازی کرد و هر قدر ابن مقله دست تظلم دراز کرد و عجز و لایه نمود سود نداشت و جز گفتار زشت و دشنام نشنید ـ ناچار نامه‌آی بخلیفه نوشت و در آن ذکر کرد که اگر خلیفه کما فی السابق وزارت را باو واگذار کند و ابن رائق را در اختیارش گذارد سیصد هزار دینار تقدیم میکند ـ خلیفه بر حسب ظاهر با این پیشنهاد موافقت کرد و قرار گذاشت که وقتی پنهانی بخدمت خلیفه رود، و چنین کرد و شبی بدارالخلافه رفت، ولی راضی دستور داد که او را حبس کنند، و بامداد آنشب خلیفه ما وقع را باین رائق گفت و نامة ابن مقلد را هم باو داد و این مقله چهارده روز در زندان بود و روز چهاردهم شوال سال 326 خلیفه ابن رائق را بخواست و امر کرد ابن مقله را بحضور آوردند ـ و پس از اندک پرسش ابن رائق را خلیفه درخواست کرد که دست راست تاو را قطع کنند، و راضی باین کار زشت راضی شد و هر قدر در باریان وساطت کردند و خدمات دیرین او را بر شمردند و گفتند چون با این دست قرآن نوشته است و هفت خط اختراع کرده، سزاوار بریدن نیست ـ سودی نکرد و دوست راست او را حضوراً بریدند!! و بزندانش بردند و راضی پس از ارتکاب این عمل زشت از کرده پشیمان شد و دستور داد ابوالحسن ثابت بن سنان بن ثابت بن قره که از اطباء حاذق آن عصر بود جای بریدگی دستش را معالجه کند و او هم با رنج بسیار مداوا و معالجه کرد تا خوب شد ـ و این طبیب گفته است تکه روزی در ابتدای جراحت دست وی برای معالجت نزد او رفتم اول احوال پسرش ابوالحسین را پرسید باو گفتم که سلامت است خوشحال شد ولی پس از لحظة بر دست بریده و حال خود بگریست و گفت:

«خدمت بها الخلفآ و کتبت بها القرآن الکریم بخطین دفعتین تقطع بها کما تقطع ایدی اللصوص».

یعنی با این دست بخلفا خدمت کردم و قرآن کریم نوشتم بدو خط و دو بار ولی آنرا مانند دست دزدان بریدند:

و نوشته‌اند که چون جراحت دستش بهبودی یافت برای اشتغال خاطر قلم را بر ساعد می‌بست و قرآن مینوشت، و پس از چندی ممارست در این کار چنان خوب مینوشت مانند ایامیکه دست داشت، و نیز با دست چپ کتابت میکرد و این مطلب بهانه‌ای بدست معرضین و دشمنانش دادف و بخلیفه رسانیدند که این مقله مانند سابق کتابت میکند و باز خیال وزارت را در سر میپروراند ـ راضی هم برای آزمایش باو پیغام داد که جبران مافات را میل دارم که مجدداً امر وزارت را بتو واگذار کنم ولی چون دست نداری نمیدانم چگونه قادر بانجام اینکار خطیر خواهی بود ـ ابن مقله از سادگی این گفتار خدعه آمیز را باور کرد و پاسخ داد که ن داشتن دست مانع کار من نیست، زیرا که دل و دماغ و عقل و رأی من بجای خود است، بعلاوه با دست چپ هم بخوبی مینویسم، چون این جواب بخلیفه رسید بدانست که باز او در خیال وزارت است باغوای این رائق زبانش را نیز قطع کردند و با اینحال مدتی در زندان بود و بمرض اسهال مبتلی شد و کسی از او پرستاری نمیکرد و با سختی هر چه تمامتر بسر میبرد تا در روز یکشنبه دهم ماه شوال سال سیصد و بیست و هشت که در زندان جا سپرد و بهنگام مرگ پنجاه و شش سال از عمرش گذشته بود.

ابیات ذیل را در محبس پس از قطع دستش گفته است:

و هم در زندان گفته است:

و له ایضاً

و له ایضاً

و له ایضاً

[1] ـ بیضاء Beyza نام یکی از دهستانهای بخش اردکان شهرستان شیراز است و حدود آن از جنوب بدهستان حومة شیراز از باختر دهستان همایجان ـ از شمال و خاور دهستان را مجرد است ـ در جنوب خاور بخش جنوب کوههای دشنک و شمال ارتفاعات تنک چنار واقع است.

محصولاتش: غله، چغندر، حبوب، برنج، لبنیات، کنجد.

شغل اهالیش: زراعت، گله داری، قالی بافی، و زیانشان فارسی بلهجة لری است و مذهبشان شیعه دوازده امامی.

از هفتاد و پنج آبادی بزرگ و کوچک تشکیل یافته است و عدة نفوسش در حدود پانزده هزار نفر میباشد.

قراء مهم آن: اینو، یانش، تل بیضاء و شیخ عبود است.

طائفة کرمی از ایل قشقائی در این دهستان تخته قاپو شده‌اند و بشیراز و ادکان راه اتومبیل رو دارد.

[2] ـ یعنی: من از زندگی ملول نشدم اما بسوگندهای آنها مطمئن گشتم بس دستم قطع شد ـ دین خود را برای خاطر آنها بدنیا فروختم و همینکه دینم از کف رفت مرا از دنیای خودشانهم محروم کردند ـ تا آنجائیکه توانائی داشتم در راه حفظ جان آنها کوشیدم معذلک مرا حفظ نکردند بعد از (قطع) دست راست دیگر برای من عبثی نخواهد بود ـ ای زندگی حال که دست از من دور شد تو هم دور شو ...

[3] ـ من آنکسی نیستم که روزگار مرا در موقع ذلت تغییر دهد ـ یا در مقام بلند و موافقتی که بامن بکند ـ من آتشی هستم در محلی که حاسد میخواهد نفس بکشد، و در نزد برادران مانند آب جاری هستم.

[4] ـ وقتی کسی را در مقامی اعلی و عزت می‌بینم نفس من که قدر آن رتبه را میداند میگوید که او از من باینمقام اولی نیست.

[5] ـ یعنی روزگار بهنگام گردش خود مرا تجربه کرد و موقع گردش و تغییرات حیرت نکردم بلکه با روزهای خوب و بد الفت گرفتم و چه بسا که با چیزهای غیر مألول انس و الفت حاصل میشود.

[6] ـ گفتند عزل برای وزیران مانند حیض است و چیز بدی است اما ابو علی وزیر از حیض گذشته و یائسه شده است.