میرزا محمد باقر بوانائی شیدانی معروف به ابراهیم جان معطر فرزند صابر شیدانی بواناتی

از دانشمندان و روشن فکران قرن سیزدهم هجری است ـ و مطالب ذیل از قول پسرش مرحوم میرزا اسمعیل باقر نقل میشود:

در یکی از دهستانهای بوانات متولد شد و در عهد شباب بشیراز رفت و در مدارس قدیمه علوم مذهبی و ادبیات پارسی و تازی را بیاموخت و زبان انگلیسی را (معلوم نیست چگونه و چطور و نزد چه کسی) بخوبی فرا گرفت و لباس اروپائی ینی کت و شلوار پوشد و پاپیون بکار برد و عطر استعمال کرد، و گاهگاه بر ضد استبداد و مطلق العنانی و هم علیه عالم نمایان عصر سخنانی گفت ـ لذا فقهاء او را به بیدینی و پیروی بابش متهم ساختند و باقر کفریش خواندند و علیه او غوغائی بپا کردند و اراده قتلش نمودند ـ ناچار شب هنگام پیاده عازم بوشهر شد و چون ببرازجان (دوازده فرسنگی بوشهر ) رسید و اتفاقاً ورودش ببرازجان باورود سید جمال الدین اسد آبادی معروف بافغانی (یا بقول خودش متخلص بافغانی) مضادف شده بود در سرای مشیر الملک برازجان بدیدنش رفت و بااو مصاحب شد و سید جمال الدین باو بحث کرد و چون او را فاضل و محقق یافت باو علاقه پیدا کرد.

بالجمله چند روزی در خدمت سید بود که ناگاه روزی یک نفر صاحبمنصب با چند سرباز بسرای مشیری وارد شدند و قصد جلب و آزار بواناتی را کردند ـ سید جمال الدین از صاحب منصب پرسید که دستگیری او بامر کیست و منظور از این کار چیست؟

صاحبمنصب حکم ناصر الدین شاه را ارانه داد و در آن حکم امر شده بود که او را تحت الحفظ بطهران ببرند و البته بالمآل قصد کشتنش را داشتند ـ سید جمال الدین باشاره او را بسکوت خواند و برخاسته در حضور صاحبمنصب سیلی محکمی باو نواخت و گفت »تولا ابالی و بیدین بودی و من نمیدانستم اگر اینمعنی را دانسته بودم تا کنون تو را کشته و جسدت را آتش زده بودم» آنگاه روا بصاحبمنصب کرده گفت باعلیحضرت تلگراف کنید که سید جمال الدین مقصر ار برای استنطاق و مجازات شرعی نگاهداشت چون من خود حاکم شرع انور هستم و مجازات اینگونه مرتدان با امثال منست.

صاحبمنصب برای حفظ احترام سید جمال الدین (که از طهران سفارش اکید شده بود) از دستگیری بواناتی منصرف شده رفت و ماوقع را بشاه خبر داد و ناصر الدین شاه که بعلت غوغای عوام الناس د صدد آزار بواناتی برآمده بود و قلباً از این کار انزجار داشت با پیشنهاد افغانی موافقت کرد.

شب هنگام که سید بابواناتی تنها شدند ـ نخست سید جمال الدین از او پوزش خواست که او را مصلحة سیلی زده بود و آنگاه توصیه کرد که هر چه زودتر بلکه همان شب ببوشهر و از آنجا به مصر یا اروپا برود و در ایران نماند.

اینستکه بواناتی همانشب بجانب بوشهر رهسپار شد و چون زبان انگلیسی را خواب میدانست در بوشهر مترجم قونسلگری دولت انگلیس شد و چند ماه در بوشهر تحت لوای انگلیس آسوده خاطر زندگی کرد و شیرین جان دختر رمضان صباغ را بعقد ازدواج در آورد و از او صاحب پسری شد بنام میرزا اسحق که بوقل خودش در 12 جون 1876 (1293) در بوشهر متولد شد و در 24 نوامبر سال 1879 (1297) در لندن فوت شد و مادرش شیرین جان، جان را بر سراین زایمان گذاشت و بواناتی از اینواقعه سخت افسرده و پریشان گشت و خود را بکارهای ادبی مشغول داشت که مهمتر از همه تقسیم قرآن مجید بچهار قسمت بود بنام پند و اندرز ـ و قصص و حکایات ـ و احکام قابل اجراء ـ و احکام غیر قابل اجراء (بعقد سخیف خودش) و هر قسمت را مجزا چاپ کرد. از مصر باروپا و لندن رفت و در آنجا عیسوی ـ بودائی ـ زردشتی و کلیمی شد و نام خود را ابراهیم حان معطر گذاشت!

دین خود را هر از چندی تغییر داد و در آخر از همه بیزار شده خود مذهبی مخطوط از دین اسلام و مسیحی اختراع کرد و بنای تبلیغ مذهب خود را گذاشت و ایامی را که اینکارهای جنون آمیز تعقیب میکرد گویا بوسیله تدریس زبانهای فارسی و عربی زندگی میکرده است و در این وقت بود که پرفسور برون انگلیسی آوازة او را شنیده و برای آموختن زبان فارسی نزد او رفت و از خواهش کرد که دیوان حافظ را کتاب درسی او قرار دهد ـ ولی بواناتی که در عالم دیگر سیر میکرد و دائما مشغول نوشتن رساله‌های متعدد بزبان فارسی و انگلیسی بمنظور ترویج دین خود بود پس از چند روز تدریس از روی دیوان حافظ کتاب را بدور افکنده و گفت: خواندن اشعار حافظ بسیار سهل است و از خواندن آن فارسی دان نخواهی شد اگر میخواهی حقیقة فارسی ادبی بیاموزی باید اشعار مرا بخوانی!

اشعارش عبارت از «شمسیه لندنیه» و «سدرة ناسوتیه» بود که در آن کلمات باصطلاح «قلنیه» و غیر مانوس عربی و سیاست انگلیس و روس و غیره گنجاینده و در لندن چاپ کرده بود.

استاد برون پس از چندی که طبق میل بواناتی اشعار مزبور را با آب و تاب و حشو زواند فراوان خواند و فارسی را‌ آموخت او را ترک گفت و گذاشت که در خیالات دور و دراز خود بازی کند.

باری بواناتی پس از چند سال توقف در لندن و کامبریج و بیروت بطهران رفت و در خانه خود مکتبی تاسیس کرد و اطفال غنی و فقیر و مسلمان و یهود و ارمنی رایکجا و مجانی فارسی و عربی و انگلیسی میآموخت.

منجمله مرحوم حسن مشیر الدوله و برادرش حسین موتمن الملک نزد او زبان انگلیسی میآموختند ـ و مرحوم میرزا اسمعیل باقر فرزند صاحب ترجمه برای نگارنده این اوراق نقل کرد که منهم جزء محصلین بودم و همگی روی بوریا نشسته درس میخواندیم و یک بچه یهودی بسیار چرکین و ژولیده در جوار مشیر الدوله می‌نشست و هر دم آب بینی را با دست میگرفت ـ

مرحوم مشیرالدوله این معنی را بپدر خود میرزا نصر الله خان مشیر الدوله گفته بود و یکروز میرزا نصر الله خان بدیدن پدرم آمد و از او خواهش کرد که جای پسرش را تغییر دهد و او را از یهودی بچه دور کند ـ پدرم بر او بانگ زد که اینجا جای این گفتگوها نیست من بین صاحبان ادیان مختلفه و فقیر و غنی تفاوت نمیگذارم، میخواهی پسرت را با همین وضع بگذار درس بخواند و نمیخواهی او را ببر ـ و پدر مشیر الدوله ناچار دست پسرش را گرفته بردـ

چون سید جمال الدین افغانی را ناصر الدین شاه با افتضاح هر چه تمامتر از ایران تبعید کرد شاه دستور داد که تمام همفکران و مریدان او را نیز گرفته بزندان افکندند منجمله بواناتی را نیز دستگیر محبوس ساختند ـ و چون مدتی در زندان گذرانید پسرش میرزا اسمعیل به علی اصغر خان امین السلطان متوسل شد و بوساطت او ناصر الدین شاه دستور داد او را آزاد کنند و ماهی یکهزار تومان برای او مستمری برقرار سازند که بانگلستان برای تبلیغ دین اسلام برود.

ولی بواناتی پس از آزادی مبتلی بمرض و باشد و پس از سه روز درگذشت و در مقبره عمومی واقع در چهار راه حسن آباد مدفون شدهزار تومان مستمری ماه اول را که خزانه پرداخته بود بپسرش دادند.

وفات او در حدود سال هزار و سیصد و ده اتفاق افتاده است ـ

میرزا محمد باقر خان قطع نظر از افکار پریشان مذهبی او مردی دانشمند و ادیب و شاعر و نویسنده‌ای عالیمقام و دارای افکار روشن آزادیخواهی بود و آنچه را که از پسرش شنیده‌ام در اواخر عمر براهنمائی سید جمال الدین اسد آبادی مجدداً متدین بدین معین اسلام شده و افکار مشتته مذهبی را کنار گذاشته و مسلمان از دنیا رفته و عاقبت بخیر شده است.

ابیات ذیل از منظومه شمسیه لندنیه و سدیرة ناسوتیه اوست

در پشت صفحه اول منظومه عبارت ذیل چاپ شده است.

منظومتان انشدها المیرزا محمد باقر البواناتی الملقب بابراهیم خان معطر تذکاراً لما اریه الله تعالی لیلة میلاد ابنه المحبوب المیرزا اسحاق المولود 12 جون 1876 فی بندر ابی شهر المتوفی 25 نومبر 1879 فی دارالسلم لندن وامه شیرین جان بنت رمضان الصباغ توفیت صبح ولادة الولید والله فعال لما یرید.

شمیسه لندنیه در فضائل سید ابرار و آل و انصار سلام الله علیهم اجمعین.

بسم الله الرحمن الرحیم

تا اینکه میگوید

چند بینی هم از سدیره ناسوتیه او نقل میشود که از بحر وصل مسدس محذوف و بروزن مثنوی مولوی است.

پرفسور برون انگلیسی (متولد 1287 متوفی 1344) در کتاب تاریخ مطبوعات و ادبیات جدید ایران که در سال 1914 در کامبریج چاپ شده نامی از بواناتی برده است و ابیاتی را از «شمسیه لندنیه» نخست متن آن سپس بشعر انگلیسی ترجمه و چاپ کرده است، ضمناً تصویر او را که با شیخ محمد بعده قاضی القضاة دانشمند مصری و پیرزاده و پسر بواناتی میرزا اسمعیل (که در آنوقت طفلی ده ساله بوده) و در بیروت در سال 1885مسیحی (1302 قمری) انداخته است چاپ کردهـ ضمناً مینویسد:

«اولین نمونه شاعری سیاسی و اجتمای در ایران جدید که ذیلا نوشته میشود بدورة قبل از نهضت مشروطه تعلق دارد و در سال 1882 (1300 قمری) بوسیله آقایان: و ، هـ . آلن و شرکاء و . ر . ج . ومیچل و پسران در لندن چاپ شده و نشر یافته است. و من آنرا از یک قصیده 366 بیتی بنام «شمیسه لندنیه» از گفته‌های اولین معلم فارسی من میرزا محمد باقر بواناتی مشهور به «ابراهیم جان معطر» انتخاب کرده‌ام.

راجع باین مردعجیب من در فصل اول کتاب «یکسال در میان ایرانیان» خودم که در سال 1893 توسط آقایان آ. وس. بلاک چاپ و نشر شده شرحی نگاشته‌آم، و توضیخ داده‌ام که چگونه مرا ناگزیر کرد که قصیدة عجیبی ار که نمونه‌ای از آن نقل میکنم بخوانم:

اینک پس از سی سال وقتیکه اینقصیده را میخوانم بخوبی ملتفت میشوم که چگونه این مرد اتحاد روس و انگلیس را برای تقسیم ایران بخوبی و روشنی پیش بینی کرده است: و اینمطلب در آنزمان که بین این دو دولت رقابت شدید حکمفرمانی میکرد بهیچوجه قابل قبول نبود.

نیز« برون» در کتاب «یکسال در میان ایرانیان» خود مینویسد: میرزا محمد باقر ملقب به ابراهیم جان معطر مردی جهاندیده بود و نیمی از جهان را سیاحت کرده و به شش زبان زنده آشنائی داشت. بهیجوجه بمادیات اهمیت نمیداد و بتحصیل مال و جاه نمیکوشید، در صورتیکه ایرانیان سعی میکنند که خود را بمراجع قدرت نزدیک سازند، او بعکس همواره از این مراجع پرهیز میکرد.

وی منکر و مخالف تمام ادیان بود، من قادر بخواندن کتابهای مثنوی و حافظ بودم ولی میل داشتم که معنی اشعار این دو کتاب را درک کنم، و باین مناسبت نزد او رفتم، ولی در جلسه اول درس هنوز ده دقیقه نگذشته بود که میرزا محمد باقر دیوان را از من گرفت و کنار گذاشت، و از جعبه میز خود اوراقی را بیرون آورده و گفت: من اشعار انقلابی و اجتماعی خود را از اشعار حافظ بیشتر دوست میدارم و در صورتیکه شما بخواهید فارسی را بخوبی بیاموزید ناچار باید اشعار مرا بخوانید، من از شما حق التدریس نمیخواهم، بمنظور نشر علم و معرفت بشما درس میدهم.

هر شب بملاقات او میرفتم و گاه تا نیمی از شب اشعارش را برای من میخواند.

همچنین مینویسد: میرزا محمد باقر بر حسب توصیة اصباء دخترش را که بیمار بود به لبنان برد ولی متأسفانه دخترش در آنجا فوت شد و دولت عثمانی وجود بواناتی را مخل نظم تشخیص داد و او را از آن دیار براند و به ایران رفت تا اینکه دو سال پیش (سال 1893 مسیحی) خبر فوتش بمن رسید.

در خاتمه ترجمه ابن مرد عجیب باید بگوئیم که بواناتی را سه پسر بوده که بترتیب سن نام آنها را میبریم: 1ـ میرزا اسحق که درسن چهار در لندن فوت شد 2ـ میرزا اسمعیل باقر که گویا در 1294 در لندن متولد شده و در حدود 1370 در طهران وفات یافته است. 3ـ میرزا محمد باقر که از زن بیروتی او در بیروت متولد شده و هم در آنجا اقامت گزیده و سالهاست که مدیر روزنامه «البلاغ» است و ظاهراً هنوز در قید حیات باشد.

اما میرزا اسمعیل باقر (باقر نام خانوادگی او بود) تا آخرین روز حیات پدرش در خدمت او بوده و در لندن تحصیل کرده با پدر به بیروت و طهران رفته است و با آنکه در لندن متولد شده و تبعة دولت انگلیس بود، مردی ایران دوست و یک ایرانی مسلمان تمام عیار میبود، و در فن حسابداری مهارتی بسزا داشت، و سالها مستخدم بانک شاهنشاهی ایران و چندی هم رئیس بانک شاهی کرمانشاه و مدتی هم در ادارة نواقل شیراز مشغول بود.

در سال 1327 باهواز رفت و مدرسه «جاسبیه» را در آنجا تأسیس کرد و مدتی مدیر آن مدرسه بود سپس استعفا داده بتجارت مشغول شد.

نگارنده در سال 1334 که در خدمت پدر باهواز رفته بود او را ملاقات کرد و چون با پدرم خویشی سببی (خاله پدرم زوجة او بود) و دوستی قدیم داشت مدتی از ما پذیرائی شایان کرد و با نهایت مهر و محبت با ما رفتار میکرد و شغل بازرگانی او رونقی داشت، ولی چند سال بعد خسارت دید و از تجارت دست کشیده مجدداً مدیر مدرسة «جاسبیه» شد و تا آخر عمر در این کار بود.

مرحوم محمد باقر مردی عاقل و دانا و فاضل بود زبان عربی را بسیار خوب میدانست و بزبان انگلیسی آشنا بود و خدماتی بمعارف فارس و خوزستان کردف با آنکه مردی روشن فکر و مخالف خرافات بود در ادای فرائض و سنن و مستحبات و نوافل مذهب جعفری بسیار مفید بود و نماز شب او ترک نمیشد.

در حدود سال هزار سیصد و چهل در اهواز دار فانی را بدرود گفت ـ رحمة الله علیه.

[1] ـ سنگ بهیچ ـ ترجمه کلمة گلداستون و کنایه از رئیس الوزراء وقت انگلستان است ـ پروفسور برون در حاشیه مینویسد: گلداستون و پریت دو نفر از وزیران انگلیسی طرفدار روس بوده‌اند.

[2] ـ معنی این مصراع مانند پاره‌ای از ابیات او معلوم نشد ـ شاید غلط چاپ شده باشد یا فهم نگارنده قادر بدرک معنی آن نباشد.