مرحوم حاج میرزا جمال الدین محمد مجتهد محلاتی شیرازی فرزند میرزا محمد ابراهیم فرزند جمال الدین محمد حسین فرزند محمد علی فرزند مولی صفی فرزند محمد خلیل فرزند محمد رفیعا فرزند مولی فضل الله فرزند خواجه نصیر الدین طوسی امامی
از فقهاء و مجتهدین و شعرا و خوشنویسان معاصر است، نسبش بچند واسطه بخواجه نصیر الدین طوسی میرسد
پدرش میرزا محمد ابراهیم در سال 1260 در محلات که از شهرهای عراق عجم است متولد شد پس از طی مدارج تحصیل بکاشان رفت و در حوزه درس مولی محمد نراقی حضور یافت، و پس از چندی باصفهان رفت و در حوزه درس حاج شیخ محمد باقر نجفی با کمال تحصیلات خود مشغول شد و در سال 1288 بعزم تشرف نجف اشرف وارد شیراز شد، و چون شیخ محمد حسین مجتهد محلاتی که پسر خاله او بود در شیرا سکونت داشت عزم رحیلش بدل باقامت شد و در شیراز ساکن و در مسجد کردها بوعظ و خطابه و تدریس و امامت مشغول شد تا بسال 1314 که رخت بسرای دیگر کشید و در صفه تربت مدفون آمد ـ وی در شیراز ازدواج کرده بود و از او شش فرزند باقی ماند سه پسر و سه دختر.
صاحب ترجمه پسرار شد اوست، و دو پسر دیگرش را نام حاج میرزا جلال الدین و میرزا کمال الدین ملقب یا فصح المتکلمین بوده‌اند
مترجم در سال هزار و دویست و نود و پنج در شیراز متولد شد ـ و مقدمات را در محضر پدر فرا گرفت و فقه و اصول و ریاضیات را در خدمت حاج سید محمد علی کازرونی (متوفی 1333) و حاج شیخ عبدالجبار و میرزا ابراهیم مجتهد محلاتی شیرازی و آقا محمدجواد طبیب تحصیل کرد و بدرجة اجتهاد رسید، و در تفسیر و ادبیات عرب متبحر شد و خط نسخ و نسخ تعلیق و ثلث را خوش نوشت و استادش در خط میرزا مهدی خوشنویس بود
متجاوز از شصت سال بجای پدر بر مسند شرع نشست و بوعظ و خطابه و اقامه نماز جماعت و تدریس تفسیر صافی و معالم الاصول و قوانین و شرح لمعه و ادبیات اشتغال داشت، بسیار زاهد و پرهیزگار بود و او را شاگردان زیادی بوده است، منجمله: حاج میرزا محمدتقی تاجر شیرازی مشهور به اسمعیل بیگ ـ حاج میرزا آقا جهرمی سید محمود دستغیب شیرازی ـ حاج شیخ محمد جعفر شاملی ـ حاج سید عبدالحسین دستغیب ـ میرزا محمد صادق و سایرین
بامداد روز چهار شنبه ششم ربیع الثانی سال هزار و سیصد و هفتاد و هفت بعد از ادای نماز صبح بعارضه سکته قلبی طائر و رحش از تیره خاکدان سفلی باوج علیین اعلی پرواز کرد، و در صحن سید میر احمد 4 «شاه چراغ» در حجره مخصوص دفن شده و در بسیاری از شهرهای ایران برای او مجلس ختم و فاتحه گذاشتند.
تألیفاتش: رساله در مواعظ شافیه کافیه 2ـ رسال تذکره علماء معاصر و دانشمندان یکصد سال قبل 3ـ رساله در شرح حال استاد البشر خواجه نصیر الدین طوسی 4ـ حواشی غیر مدونه بر کتب ادبی 5 ـ سفرنامه مکه و مدینه و سوریه 6ـ شرح حال علماء محلاتی مقیم شیراز و زندگانی آنها در عرض سکصد سال 7 ـ کتاب اربعین 8ـ کتاب کشکول (حاوی مطالب سودمند) 9 ـ محاوره مترجم با مرحوم حاج محسن جبل عاملی 10 ـ دیوان اشعار فارسی و عربی [1]
اکنون میپردازیم بنقل پاره‌ای از اشعار عربی و فارسی او که در رساله «جمالیه» آمده است:
تاریخ قتل مرحوم حاج شیخعلی شیرازی معروف بحاج آقا اسکروچی:
لهفی علی الفاضل فخر الحکماء نابغة الوقت قرین الحکماء [2]
فقیه اهل العصر بالنصوص قدادرک الفحول بالخصوص
سلیل اهل المجد من اهل اوفا قد کان حامیاً لدین المصطفی
ذی النطق و البیان الفصاحه ذی العز و المتکین و السماحه
قد بذل الجهد لنشر العدل من اجل ذاصار عدیم المثل
العالم الجلیل نور الاصفیاء اصبح ماخوذاً بایدی الادعیاء
قتیل اهل الکفر و الغوایه صار شهداً ماله الحمایه
واقفه مولمه فجیعه مبکیة غریبة بدیعه
یا اهل عرفان و فضل نوحوا هذا مصاب قد نعاه الروح
واربعاً اطرح و ارح بالرضی
علی الاعلی مع الحق مضی
1348
در مرثیه و ماده تاریخ مرحوم سید احمد معین الاسلام فرزند سید یوسف دشتکی (مقتول 1326 ) گفته است:
لهفی علی قره عین المصطفی سلیل خیر آلال من اهل الوفا
السید الجلیل نور الاصفیاء اصبح مأخوذاً بایدی الادعیا
قتیل اهل البغی و اغوایه شهید قوم من ذوی النکایه
صلب منکوسا بباب المدرسه اغواهم الشیطان اس الوسوسه
ثم اتوا بالنار لاحراق ذافعل قوم قائد النفاق
فحر قوا سلالة الرسول و جدودا مصائب البتول
و قذفوا الجثة قعر الجب ماذاک بدعا عند اهل اللب
ثم الذین هم اولو الحمایه قد اخرجو الطریح بالعنایه
فجزو النعش علی الابادی ذا مدفن له الی المعاد
قد اقتدی المصاب بالحسین فی وقعة الطف بغیر مین
یا رب فالعن ظالمیه لعناً و ادخلن نارالجحیم عذبا
قاک الجمال باکیاً لما تصف
قد صادت التاریخ (مفوراً) فقف
1326
باید گفته شود که شهادت مرحوم سید احمد دشتکی چنانکه سابقاً ذیل ترجمه مرحوم شیخ محمد باقر اصطهباناتی در جلد اول این کتاب متذکر شدیم در ماه صفر سال 1326 واقع شده است ـ بنابراین کلمه «مغفور» ماده تاریخ قتل او مشود و همزه منون که در آخرین مصراع تاریخ فوق آمده است محسوب نیست زیرا که در صورت احتساب همزه مزبور عدد 1327 استخراج و تاریخ غلط میشود
تاریخ وفات مرحوم شیخ جعفر مجتهد محلاتی شیرازی
لهفی علی ناشردین المصطفی اما منا الصاددق آیه الوری
آوخ له من بعد اوحد طرح العابد الزاهد جعفر مضی
1358
یک عدد که از مصراع آخر کسر شود نتیجه 1358 خواهد بود
تاریخ فوت مرحوم میرزا محمد رضا دستغیب
وفانه فی سنه الستین من بعد التسعه غیر مین
والالف روف المائة الثالثه پتلوها التاریخ ببدوالحادثه
1369
ترجمه اشعار عرب یکه در مناجات و توسل بحضرت معبود سروده و دو مزارش نوشته شده است:
الهی آمده سویت تهی دست جمال الدین چو از قید جهان رست
الهی بس مرا باشد بهانه که رخ بنهادم بر این آستانه
بدربار خلیفه زادة تو پناه آورده این افتاده تو
الهی زاده موسی بن جعفر شفیع آورده‌ام ای حی داور
الهی رخ نهادم چون بدین باب ز لطفت این پریشان را تو درباب
الهی جز گنه کاری ندارم بجز عفوت مدد گاری ندارم
الهی در لحد چون بید لرزان بوحشت خفته‌ام، زار و پریشان
الهی بر سیه روئی ببخشای که از شرم گنه مانده است بر جای
الهی لطفت او دستم نگیرد که عذر این گناهان می‌پذیرد
الهی بندة پست و لئیمم ولی در سایة شاهی عظیمم
الهی گر ببخشی متقی را چه چاره پس بود مرد شقی را
الهی چون تو غفار الذنوبی امید از رحمتت دارم که چونی
الهی گر ببخشی مؤمنان را که گیرد دست جمع عاصیان را
[1] ـ نقل بمعنی و اختصار از رساله جمالیه چاپ شیراز تألیف شاگرد مترجم آقای حاج شیخ آقا شاملی
[2] ـ کذا فی الاصل