مرحوم میرزا حیدر علی مرودشتی متخلص بحاجب فرزند میرزا جعفر
از اهالی قریه کناره از قراء مرودشت فارس بود ـ و همینکه بسن رشد رسید با پدرش بشیراز رفت و علوم ادبی و نقاشی را در آنجا آموخت و از شیراز بخودر موج (مرکز دشتی) رفت و ندیم محمد خان دشتی شاعر و ادیب و ضابط دشتی شد و سالی چند با او جلیس و انیس بود و راه و رسم شاعری را از او آموخت ـ و چون دشتی در سال 1298 وفات یافت بشیراز برگشت و از راه نقاشی و قلمدان سازی اعاشه میکرد ـ ضمناً در سلک دراویش ذهبی منسلک گشت و کسوت فقر پوشید و در اواسط عمر با پدر بطهران رفت و در آنجا حل اقامت افگند ـ و در خیابان جلیل آباد طهران در سرای معروف به «قنبر سیبلو» بسر میبرد و قصائدی میگفت و میرزا علی اصغر خان اتابک و کامران میرزا نایب السلطنه فرزند ناصر الدین شاه قاجار باو ارادت داشتند و مساعدت مالی میکردند
اهالی طهران نیز مجالست آن پیر روشن ضمیر و درویش پاک طنیت را که صلح کل با همگی شیخ و برهمن داشت غنیمت میدانستند و پروانه وار گرد شمع وجودش میگشتند و منتخب اشعارش را بنام «دیوان حاجب شیرازی» مکرر چاپ کرده‌اند، ولی ناقص و مغلوط ـ حاجب خط شکسته و نسخ تعلیق را نیکو مینوشته و چنانکه گفته شد در نقاشی و قلمدان سازی مهارتی داشته است و قصیده و غزل را خوب میپرداخته
حاجب در سال هزار و سیصد و سی و چهار در طهران وفات یافت و در صحن امامزاده زید مدفون شد[1] از اوست:
غزلیات:
در عدم آینه بودم روی یار خویش را دادمی در جان و در منزل نگار خویش را
خویش را کردم بصورت چون گدا زانر و فزود بختم از شاهان بمعنی اعتبار خویش را
در حریم یار نپسندم شود مرم رقیب کی دهد صیاد بر دشمن شکار خویش را
ساقیا در آب بسته آتش سیال ریز بشکنم تا از یکی ساغر خمار خویش را
شاهباز عالم قدسم نیم زین خاکدان آشنا زین پس کنم دارو دیار خویش را
آستین از پیش اشک دیده بر گیرم اگر رشک جیحون میکنم از خون کنار خویش را
در شعار جنگ و قتل هستند مردم روز و شب لیک من صلح و صفا کردم شعار خویش را
لوک مست سرقطام، باردار و خوار خوار زآن نهادم در کف جانان مهار خویش را
هر بهاری را خزانی هست حاجب در قفا
من بعالم بی خزان بینم بهار خویش را
عصر شیخوخت افضل باشد از عهد شباب تا بخم چندی نماند صاف کی گردد شراب
ایکه چون کف الخضیبت کف بود رنگین خون چون ز خون دختر رز نبودت کفها خضاب
از گدایان در میخانه یاری میطلب تا دهندت تخت کاووس افسر افراسیاب
از جناب مستطابی همت و غیرت مخواه زآنکه امروز است هر رذلی جناب مستطاب
مملکت ویران شود چون دادرس در ملک نیست ور بود یکتن نه شیخ از او کند تمکین نه شاب
از مناجات تو زاهد در خرابات مغان این خراباتیست کآبادست در وی هر خراب
پشت لب چون پر طوطی، عارضت منقار کبک لب چنان خون کبوترف زلف چون پر غراب
موی مشکین را نقاب روی رنگین کرده‌ای دیده‌ای ابر سیه گردد حجاب آفتاب
مدعی از دور ناحق خود نمائی میکند آب بنماید بلی در دیده کج بین سراب
روز و شب خورشید و مه از شرم نور عارضت این توارت بالغمام و آن توارت بالحجاب
بر زمین برخام ای شمس حقیقت کآسمان گوید از رشک و حسد یالیتنی کنت تراب
نیستی در عین هستی هستی اندر نیستی انه امر عظیم ـ هذه شئی عجاب
نامة چون صبح صادق هست حاجب را بشب
خامه اندروی دوان چونانکه اندر جو شهاب
هر آنکه واقف دم نیست بیشک آدم نیست نه آدمست هر آنکس که واقف دم نیست
ز جسم رائحه روح میکن استشمام چه حاصل است ز روحی که او مجسم نیست
بروب خانة دل پاک از محبت غیر درین حرم بخدا غیر دوست محرم نیتس
ز دست پیسر ستان باده‌ای که قطره او بحوض کوث و در چاه ژرف زمزم نیست
قسم بذروة کاخ رفیع حضرت تو که با عریش جلال تو عرش اعظم نیست
علم بعلمی و از عالم اعلمی جانا چو تو بعلم و عمل عالمی بعالم نیست
ترا ز هفت خط جام جم کند آگاه که ملک فقر کم از هفت کشور جم نیست
قدم ز ملک قدم در حدیث بنه کز تو کسی بشهر قدم یکقدم مقدم نیست
بپیش کلب تو چون لابه کرد شیر فلک از آنکه شیر فلک همچو او معلم نیست
ز بانک توپ و تفنگم گرفت دل حاجب
بیا که غیر تو کس صلح را مصم نیست
مرا که دل حرم خاص جاودانه تست مکن خراب خدا را که خانه خانة تست
مر از خویش چو بیگانگان مران ایدوست که این گهر بخدا قابل خزانه تست
کسی که پای پسر فرقدان نهاد از فخر براستان که سر او بر آستانه تست
بخلق راستروان و بصدق پاکدلان که پاکتر ز همه گوه یگانه تست
زمره تیر بر ابروی چون کمال داری بیا که سینة ما بهتری نشانه تست
سخن ز وصف لب لعل او بگو حاجب
چرا که این سبب عمر جاودانة تست
آنجا که هست بوی تو باد بهار چیست و آنجا که هست موی تو ممشک تتار چیست
زلف و رخ تو معنی لیل و نهار ماست با بودن تو گردش لیل و نهار چیست
باز آو پا پدیدة خونبار ما گذار تا گویمت که سرو چه ـ و جویبار چیست
ما اختیار در کف جانان نهاده‌ایم مختار چونکحه یار بود ـ اختیار چیست
شد بی حجاب شاهد ما روبرو بما باز این بلای هجر و غم انتظار چیست
خواهی اگر ز حال دل ما شوی خب از لاله پرس کاین جگر داغدار چیست
ما روزگار را بغم یار طی کنیم تا در دل این غمست غم روزگار چیست
ما در وصال بیخبریم از غم فراق تا باده در سبوست بلای خمار چیست
حاجب چو وصل یار میسر بود ترا
این آه و ناله و فزع و انکسار چیست
خود را ز قید هستی آزاد کرده باید زین خوبتر بنائی آباد کرده باید
ویران شده است ایران از ظلم و جور عدوان بازش عدل و احسان آباد کرده باید
از دست رفت کشور ـ در هم شکست لشکر از شاه و از رعیت فریاد کرده باید
معزول گشت فرعون مقتول گشت هامان [2] نمرود را از حسرت شداد کرده باید
ای شیخ مستبد کیش مشروطه باش ـ درویش یک ملت از خود ای شیخ ـ دلشاد کرده باید
علم و بیان عروسیست خوش با جهیز و حکمت خود را بحجله طبع داماد کرده باید
توپ شرپنل ار کرد بنیاد عدل ویران محکمتر از نخستین آباد کرده باید
در مدرسی که او زین یک عمر کرده تدریس (کذا) شاگرد شو که خود را استاد کرده باید
در صبحگه بکوشید گر ضال ذال گردد[3] از یک سخن جهانی ارشاد کرده باید
حاجب بگو به پرویز رو با شکر در آویز
مست از وصال شیرین فرهاد کرده باید
پیر مغان بر در میخانه دوش داد بشارت که خ آمد بجوش
درد کشان راز کرم صبحدم داد صلا مغبچه میفروش
نوش کن آن باده که آید ز چرخ بانک هنیئاً لک و آواز نوش
عاشقی و مفلسی ارهست عیب از چه پسندید بخود عیب پوش
خرقه که رفن می صافی نشد وای بدان خرقه و آن خرقه پوش
هوش فزا لقمه بیهوش نیست ای دو جهان برخی یکذره هوش
صبح دوم صبحک الله گفت کرد خروس سحر از دل خروش
غنچة چو بشکفت و گل آمد ببار بلبل شیدا نشیند خموش
از سخط و قهر تو شد نوش نیش وز کرم و لطف تو شد نیش نوش
رستم جان سرخه غم را شکست خون سیاووش غم آمد بجوش
شد علم نصر من الله بلند مژده فتح و ظفر آمد بگوش
سر خط آزادی آزادگان آورد از عرش الهی سروش
تا بسحر دوش انا الحق زدیم مرغ حق آنگونه که حق گفت دوش
کوشش حاجب پی توقیر تست
تا بتوانی تو هم ایجان بکوش
پیش قدت ای بت شیرین بیان النجم و الشجر یسجدان
در دوزخ خوب تو پیداستی آیت من دونهما جنتان
سبزه خط تو گرو برده است ای پسر از معنی مدهامتان
در رهت از خون شهیدان عشق مرحلة عینان تجریان
در غم هجران تو عینین من صورت عینان نضاخاتان
عقل ندارد خبر از سر عشق بینهما برزخ لا یبغیان
ایکه بس بیخبری عالم انسانی را کرده بر خویش روا خصلت حیوانی را
کیست آنکس که بحیوان کند اثبات شرف آنکه دارد صفت خاصه رحمانی را
حسن و قبح همه کس بنگرو خاموش نشین رو ـ ز آیینه بیاموز ـ تو حیرانی را
اگر امروز ز سلطان و ز شاهت خبر است بگدائی بخری حشمت سلطانی را
نفسی نفس دغا پیشه اگر رام کنی عین رحمانی و بندی دم شیطانی را
مدعی نقص کمالات مرا گفت چه باک اهرمن خیره شود صنعت یزدانی را
ای که در عالم جسمی بحقیقت پا بست جسم هائل نشود باطن نورانی را
نیمشب با رخ چون روز چو روشن گذری نور باران کنی از رخ شب ظلمانی را
دل در آن شور که من در قفس سینه تنگ شرمگین کرده زخود یوسف زندانی را
زاهد این حیله و طامات و خرافات بنه مرد دانا نخرد سکه نادانی را
گر نهی پا بسر چرخ ـ باین حسن و جمال چرخ ـ ثور و محمل اراد صف قربانی را
صلح کل باشد و دل از وسوسه جنگ بشوی تا چو دیوان نکنی خدمت دیوانی را
از پی نزع کلاح[4] آمر کل فرمان داد کیست گردن ننهد ـ حکم جهانبانی را
داغ را پخته بسوزم جگر ای پخته خام تا تو زینت نکنی صفحه پیشانی را
حاجب از پرده اوهام برون مینه گام تا بداند همه کس معنی روحانی را
[1] ـ نقل بمعنی از مدینة الادب و اشعه شعاعیه
[2] ـ منظورش از فرعون محمد علی میرزا قاجار شهریار مستبد ایران و از هامان امین السلطان است که کشته شد
[3] ـ این مصراع مغشوش است و در نسخه چاپ تهران دیوان حاجب باین شکل آمده در صبحگه بکوشید گر ذال ذال گردد» ـ که البته غلط است و بیمعنی ـ و قطعا|ً کلمه اول ضاد است و منظور گوینده اینست که صبح نماز میخوانید سعی کنید که ضال (ولا الضالین) ذال نشود ـ چون از یک سخن میتوان جهانی را ارشاد یا گمراه کرد.
[4] ـ کلاح: بفتح اول بمعنی ترشروئی است و بضم اول بمعنی خشکسالی و در اینجا گویا معنی اول منظور است