گنجینه
هنر و زیبایى مردان، همانا سخنان و اندرزهاى حکیمانه اى است که از خود به یادگار مى گذارند. خلیل بن احمد نیز گفتارهاى حکمت آمیزى دارد که بدون تردید از چشمه هاى تقوا و مکتب اهل بیت(علیهم السلام) نشأت گرفته است. اینک بعضى از نصایح و مواعظ او را بدان امید در آخرین بخش سخن خود ذکر مى نماییم که به تعبیر قرآن کریم همه ما را نفع بخشیده([66]) چراغى فرا راهمان باشد.
1. خطاى استاد
لایعرف الانسان خطأ معلّمه حتّى یجالس غیره انسان پى به خطاى استاد خود نمى برد مگر آن که با دیگران نیز به گفت و گو بپردازد.([67])
2. بى اعتبارى دنیا
دنیا به جز گذشت شب و روز و سال ها و ماه ها چیزى نیست. گذرانى که تازه ها را به کهنه و بدن بزرگان را به قبر نزدیک مى نماید. گذشتى که همسران غیرتمندان را به دیگران سپرده و مالى را که بخیل با حرص جمع کرده تقسیم مى نماید.([68])
3. آمادگى براى مرگ
و قبلک داوى الطّبیب المریض *** فعاش المریض و مات الطّبیب
فکن مستعداً لدار الفناء *** فانّ الّذى هوآت قریب.([69])
چه بسا قبل از تو، طبیب مریضى را مداوا نمود که مریض زنده ماند و طبیب از دنیا رفت. پس تو آماده سراى آخرت باشچرا که آنچه مى آید نزدیک است.
4. برترى عالمان
ان لم تکن هذه الطائفه اولیاء الله تعالى فلیس لله ولى([70]) اگر اهل دانش، اولیاى خدا نباشند پس ولیّى براى او نخواهد بود.
5. دوستان، دشمنان
ابو محمّد یزیدى مى گوید:
روزى به دیدار خلیل رفتم. او را دیدم که بر حصیرى کوچک نشسته و خوش نداشتم جاى او را تنگ کنم. خلیل گفت: سوراخ سوزنى براى دو دوست کوچک نیست و تمام دنیا براى دو دشمن وسعت ندارد. و این شعر را به همین مضمون است خواند:
مااتسعت ارض اذا کان من *** تبغض فى شىء من الارض.([71])
6. معیار جود و زهد
از خلیل بن احمد سؤال شد: جود چیست؟ گفت: بذل موجود. سؤال شد زهد چیست؟ پاسخ داد: تا آنچه دارى، به طلب چیز دیگر نروى.([72])
7. جدیّت در فراگیرى علم
العلم لا یعطیک بعضه حتّى تعطیه کُلَّکدانش، بخشى از خود را به تو نخواهد داد مگر آن که تو تمام وجودت را در اختیارش قرار دهى.([73])
8. بهترین زمان تفکر
بهترین زمان براى بهره بردارى از ذهن هنگام سَحَر است.([74])
9. کمال عقل
کمال عقل در سنّ 40 سالگى است و این همان زمانى است که خداوند پیامبر(صلى الله علیه وآله) را به نبوّت مبعوث ساخت...([75])
10. تعریف دنیا
الدّنیـا مختـلفات تأتلّف و مؤتلفـات تختـلفدنیا عبارت است از مختلف هایى که با یکدیگر مأنوس مى شوند و مأنوس هایى که از یکدیگر جدا مى گردند.([76])
دانشمندان اظهار داشته اند بهترین تعریف براى دنیا همانا این تعریف است.([77])
11. هوس ها
اگر آرزوها و هوس ها کسى را در خطا و لغزش فرو برد. روزگار او را به رنجیر خواهد کشید.([78])
12. چهار گروه
مردان بر چهار قسم هستند:
مردى که مى داند و به علم خود آگاه است. این، عالمى است که باید از او پیروى کرد.
دوم، مردى که مى داند ولى به علم خود، آگاه نیست. این، غافلى است که باید او را آگاه کرد.
سوم مردى که نمى داند ولى به جهل خود، آگاه است. این شخصى است که باید به او آموخت.
چهارم، مردى که جاهل است، ولى گمان مى کند دانا است. این، احمق است که باید از وى دورى کرد.([79])
ظاهر امر چنین است که مبتکر این تقسیم، خلیل بن احمد بوده و دیگر عالمان و ادیبان و شاعران از خلیل بن احمد استفاده کرده اند.
13. عاقبت اندیشى
کسى که قبل از برخورد با مشکل آن را تدبیر نماید، در وقت روبرویى با آن، نیازى به چاره اندیشى ندارد.([80])
14. سه خصلت
خلیل مى گفت:
دوست دارم در پیشگاه خداوند، برترین و نزد مردم متوسط ترین و نزد خود، پست ترین مردم باشم. و پیوسته براى این سه امر، دعا مى کرد.([81])