زندگى و آثار علمى
ملافتح الله سراسر زندگى اش را وقف بر آوردن نیازهاى علمى جامعه خود کرد و به پیروى از استادش على بن حسن، علاوه بر تدریس و ارشاد، به فعالیت هاى علمى در بخش ترجمه و تألیفات فارسى روى آورد. ویژگى فعالیت هاى علمى وى، رویکرد ویژه به قرآن در دو بخش ترجمه و تفسیر اعم از فارسى و عربى است. البته وى ترجمه حدیث و دعا و... را نیز از نظر دور نداشت.
آثار به جاى مانده از وى داراى تاریخى روشن و مربوط به دهه هاى آخر عمر اوست و به عبارت دیگر محصول علمى متقن و قابل اعتنا از این شخصیت است زیرا آنچه نوشته حاصل تحصیلات طولانى او و نتیجه علمى تمام عمرش است. آقا بزرگ در الذریعه، تاریخ اتمام زبدة التفاسیر را ـ که به تصریح خود ملا فتح الله بعد از دو تفسیر فارسى نوشته شده ـ سال 977([36]) بیان مى کند. بنابراین مى توان آغاز تألیف آن تفاسیر را به طور معمول مربوط به دهه قبل از آن یعنى سال هاى 960 تا 977 دانست. همچنین آثار غیرقرآنى وى نیز عموماً بدون تاریخ بوده و ممکن است برخى از آن ها قبل از آثار قرآنى نگاشته شده باشد. با این مقدمه به معرفى آثار علمى وى مى پردازیم:
الف: آثار قرآنى
1. تفسیر بزرگ «مَنهج الصادقین فى الزام المخالفین».([37])
این تفسیر که به تصریح مؤلف در سال 984هـ .ق. بخشى از آن (تا سوره انفال) به پایان رسیده، حجیم ترین و ارزنده ترین اثر مؤلف است. از لحاظ تاریخى، تفسیر «منهج» اولین اثر تفسیرى ملا فتح الله است که به تدوین و جمع آورى آن دست زده است، هر چند به رغم اولین اثر بودن، به نظر مى رسد اتمام آن بعد از اثر دیگرش (سوم) «زبدة التفاسیر» باشد.
این تفسیر در 5 جلد بزرگ و اخیراً در 10 جلد معمولى به چاپ رسیده است. نخستین چاپ آن مربوط به سال 1284 در تهران و بعد 1296 در 3 جلد و 1314 تبریز است و سرانجام با تعلیقه و تحشیه استاد شعرانى بارها چاپ شده است.([38])در الذریعه پیرامون این اثر مى خوانیم:
«فارسى و بزرگ است، در سه مجلد بزرگ. از آنِ مفسر فتح الله فرزند شکرالله کاشانى است... که چاپ شده است. وى برخى از بخش ها یعنى سوره انفال را در سال 984 به پایان برده و این نسخه با این تاریخ در کتابخانه استاد ما آیت الله شیرازى در سامرا وجود دارد.»([39])
شاید با توجه به همین تاریخ که در پایان سوره انفال ذکر شده برخى معتقدند این تفسیر ناقص بوده و بعدها توسط داماد وى به پایان رسیده است.
«گفته مى شود تفسیر فارسى معروفش هنگام وفات او ناتمام بوده که دامادش بعد از وفات او، آن را تکمیل کرد.»([40])
ب: ضرورت تألیف از زبان ملا فتح الله
ملا فتح الله، علم قرآن را علم اصلى شریعت مى دانست و معتقد بود، دانستن آن براى مسلمانان در هر دوره اى ضرورى است. از این رو است که در هر دوره اى به این نیاز علمى، به گونه اى پاسخ داده اند. اما عموم مردم توان استفاده از بسیارى کتب موجود را نداشتند. وى کتاب هایى را که پیرامون تفسیر نگاشته مى شد، به دلایل زیر فاقد کارایى لازم مى دانست:
1 ـ متن عربى داشتند.
2 ـ تفاسیر فارسى پیچیده بودند. این امر به دلیل پرداختن بیش از حد به لغات، مأخذ مشتقات، ذکر تمام وجوه ترکیبات، بیان قرائت هاى دوگانه و نادر، شرح دلایل هر یک از قاریان و سخنان غیر مطمئن بود.
3 ـ برخى کتاب هاى فارسى موجود نیز در استفاده از زبان فارسى قدیم، چنان دچار افراط شده و واژه هاى نامأنوس و شیوه ها و عبارت هاى سنگین به کار برده بودند که براى مخاطب فارسى زبان آن دوره فهمیدنى نبود.
4 ـ برخى چنان مختصر بودند که فایده اى به خواننده نمى رساند.
5 ـ آن دسته از تفاسیر هم که از عیوب مذکور خالى بودند، از حیث اعتقادى دچار انحراف بودند هر چند عباراتشان رسا و زیبا بود. ملا فتح الله در این باره مى نویسد:
«تفسیر کاشفى اگر چه به جواهر عبارات بلیغه و لآلى الفاظ فصیحه مُحلّى بود، اما چون که موافق روش مخالفین و مخالف مذهب ائمه صادقین صلوات الله علیهم اجمعین بود، از نظر اعتبار به مثابه مار زرنگار مى نمود، چه ظاهر آن مزین بود به نقوش جمیله و باطنش مملو از سموم عقاید قاتله و با وجود این در غایت ایجاز و اختصار.»([41])
ج: هدف و شیوه تفسیرى
آسیب شناسى تفاسیر موجود، ملا فتح الله را که عالمى مفسر و مسلط به تاریخ، حدیث، کلام و فقه بود، بر آن داشت که دست به تألیف اثر جدید در تفسیر بزند. البته روحیه مبارزه با عقاید انحرافى از جمله عقاید اهل سنت را که در دوران گذشته به کتب تفسیر نفوذ کرده بود، نباید از نظر دور داشت. وى هدف و شیوه خود را چنین توضیح مى دهد:
در تفسیرى که مبنى باشد بر حل معانى قرآن بر طبق قرائت سبعه و متعرض قرائت دیگر نشود و به جهت تطرق اختلاف در آن ها و محتوى باشد بر:
1 ـ ذکر اسرار و نکات و اسباب نزول آیات.
2 ـ احادیث سید البریّات.
3 ـ اخبار و قصص و حکایات ائمه هدى.
4 ـ فضل سور و آیات.
5 ـ وجه ارتباط و اتصال آن به یکدیگر.
6 ـ بیان مسائل فقهیه در ضمن تبیین آیات احکام.
7 ـ مناقب اهل بیت(علیهم السلام).
8 ـ حاوى بر رفع شبهات مخالفان و ابطال مذهب ایشان.
9 ـ اعتدال در بیان اعراب و لغت.
10 ـ نگارش سخنان ارباب تحقیق.([42])
نامگذارى کتاب
نیاز شیعیان از یک سو و انحرافات اعتقادى حاصل از صدها سال تحمیل عقاید غیر شیعى از سوى دیگر، انگیزه اصلى براى گرد آورى و تدوین کتابى با این حجم بزرگ بود. از این رو مفسر کاشانى، به صراحت این انگیزه را «مقصد اقصى و مطلب اعلا» بیان مى کند و مى نویسد:
چون مقصد اقصى و مطلب اعلا از این منتخب، ایضاح طریق ائمه صادقین است، به حجج واضحه و الزام مخالفین بر براهین باهره، از این جهت مسمى شد به «منهج الصادقین فى الزام المخالفین.»
نمونه اى از تفسیر ملافتح الله
ملا فتح الله در سراسر کتاب با عقاید مخالفان شیعه، با روش هاى علمى و صحیح مبارزه مى کند و تفسیر او گویاى این تلاش هاست. سه نمونه از تفسیر او چنین است:
(فتولّى عنهم و قال یا قوم لقد ابلغتکم رسالة ربى و نصحت لکم و لکن لاتحبون الناصحین)([43])
صالح از ایشان روى برگردانید وقتى ناقه را کشتند و گفت از روى تحیر، اى گروه من به خداى که من برسانیدم به شما پیغام پروردگار خود را که به اداى آن مامور بودم و نصیحت کردم به شما وقت دعوت ولیکن دوست نمى دارید و پیروى نمى کنید نصیحت کنندگان را که از راه مهربانى شما را به ایمان مى خوانند و از اتباع نفس و شیطان منع مى کنند... .
ثعلبى به اسناد خود مرفوع به اسانید معتبره به حضرت رسالت(صلى الله علیه وآله) روایت کرده که آن حضرت فرمود:
یا على «اتدرى من اشقى اولین» اى على مى دانى که بدبخت ترین پیشینیان چه کسى است. امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: که الله و رسوله اعلم. رسول(صلى الله علیه وآله) فرمود که: «عاقر الناقه» یعنى اشقى الاولین آن کسى است که ناقه صالح را پى کرد. بعد از آن فرمود که: «اتدرى من اشقى الاخرین» آیا مى دانى که بدبخت ترین پیشینیان کیست، فرمود که الله تعالى و رسوله اعلم. فرمود که: «قاتلک» آن کشنده تو است. و در روایت دیگر فرمود که «اشقى الاخرین من یخضب هذه من هذه «و اشاره به محاسن و سر آن حضرت فرمود... .([44])
(یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک...)([45])
...نزد بعضى از اعاظم اهل سنت و اجماع اهل البیت، این آیه در غدیر خم نازل شده و از جمله على بن الواحدى، ثعلبى، ابن عباس... ابن مردویه... . ثعلبى آورده است که چون حکایت نصب شاه اولیا منتشر شد و این قصه مشهور گشت حارث بن نعمان فهرى برناقه اى نشست و متوجه مدینه شد از براى آن مجادله نماید به حضرت رسالت پناه و با او مناقشه کند در نصب على بن ابى طالب(علیه السلام)... .([46])
(الذین انْ مکناهم فى الارض اقاموا الصلوة و اتوا الزکوة و امروا بالمعروف و نهوا عن المنکر و لله عاقبة الامور([47]))... از حسن و مَکْرَمَهْ مرویست که این متمکنان همه امت مرحومه اند و فتاده و ضحّاک گفته اند که اصحاب پیغمبرند و از ابى جعفر صلوات الله علیه منقولست که «نحن هم» والله آن ها ماییم و چه منصب امامت و عظمت و حکومت نامزد ماست و رتبه علم و مزیّت فضل و طهارت و تقوى و سایر صفات کمال لازم احوال ما...([48])
منهج الصادقین از نگاه بزرگان
مرحوم علامه شعرانى مى نویسد:
بیشتر تفسیر بیضاوى و بسیارى از نکات تفسیر کشاف را درج کرده. از تفسیر مجمع البیان نقل کرده است، نه از شواهد و حجت ها و تحقیقات علمى، بلکه از قصص و تواریخ موجود در آن. از تفسیر نیز به تفسیر تبیان، ابوالفتوح و گازر مراجعه کرده و گاه سخنان عرفانى از بزرگان و مشاهیر متصوفه نقل کرده است، مانند «شرح التصوف و قشیرى و ابوعبدالرحمن سلمى و امثال ایشان... مؤلف در نقل عبارات دیگران گاه از خود توضیحات و شروح و شواهدى افزوده است و در این گونه موارد باید آن را نقل به معنى شمرد. چنان که در بیان حکم متعه، عبارتى از شرح لمعه آورده بسیار طولانى تر از اصل. در تقریر اصول دین و عقاید شیعه و مسائل مناسب آن چنان متین و مستحکم و صریح و معقول سخن مى راند که گویى از مردم دو قرن پیش تر است، مانند فاضل مقداد و شهید و... لذا مى توان اقوال او را در این مباحث حجت دانست.([49])
آیت الله شهید مطهرى نیز مى نویسد:
تفسیر منهج الصادقین به زبان فارسى است... و تا سى چهل سال اخیر یگانه تفسیر فارسى متداول بود.([50])
2 ـ خلاصة المنهج
این کتاب که مختصر و شامل مباحث ضرورى است، بعد از تالیف منهج الصادقین نگاشته شد و مانند خود منهج الصادقین بین اهل تراجم معروف است:
«تفسیر (خلاصة المنهج) به فارسى نیز از اوست. این تفسیر از تفسیر اولش مختصرتر و در سه مجلد (شش جلد) است»([51])
«تفسیر منهج الصادقین و خلاصة المنهج که بخشى از آن را در سال 984 به پایان رسانده از اوست»([52]).
ملا فتح الله در مقدمه تفسیر «خلاصة المنهج» مى نویسد:
مطالعه آن ]تفسیر منهج الصادقین[ بر برخى از اهل اعیان که به جهت شواغل و موانع روزگار از تحصیل علوم و آداب محروم مانده بودند، متعسر بلکه متعذّر بود و نیز بواسطه کثرة قصص و اخبار، بعضى از مطالعه آن کِلال مى یافتند عنان توجه را به جانب انتخاب آن معطوف ساختند، اختصار بر ترجمه قرآنى نموده و در این ترجمه که مسمى بر خلاصة المنهج بعد از مطالعه، حذف و اضمار و بیان تخصیص و تعمیم و حقیقت و مجاز، اقوال مشهوره مفسرین در معانى قرآن که معتمد باشد در مذهب امامیه سمت تحریر خواهد یافت و از اسباب قصص و نزول انبیا و فضل سور و ثواب آیات بر وجهى که منقول است به اسانید صحیح به طریق «خیر الکلام ما قَلَّ» مذکور خواهد گشت... .([53])
تفسیر خلاصة المنهج، پس از دو بار چاپ در تهران و تبریز، توسط آیت الله حسن زاده آملى تصحیح و در سه مجلّد منتشر شد. وى به عنوان مصحح اثر مى نویسد:
کار اساسى ما در ضمن این تفسیر این بود، که مرحوم ملا فتح الله تفسیرش را مطابق روایت ابوبکر از عاصم تفسیر کرده و من چون دیدم که مرحوم ملا فتح الله، قرآن را به قرائت ابوبکر از عاصم اعراب و تفسیر کرده است، براى این که براى مردم ما اشتباه پیش نیاید و خیال نکنند که این مطابق قرائت حفص از عاصم است، تمامى اختلاف قرائت این دو بزرگوار را که از شاگردان عاصم هستند جمع آورى کرده ام.([54])
در کشف الحجب ضمن بیان این که ملافتح الله در کشمیر وفات یافته، از این کتاب هم یاد کرده و آوردن روایات عامه بودن اعلام آن را، از نقاط ضعف آن و منهج الصادقین دانسته است.([55])
3 ـ ترجمه قرآن کریم
ملا فتح الله علاوه بر تفسیر به ترجمه قرآن هم پرداخت. البته طبیعى بود که در ضمن تفسیر ناچار به ارائه ترجمه اى طبق تفسیر خود باشد. از این روى احتمال دارد این ترجمه هم زمان با تفسیر و یا بعدها نگاشته شده باشد. نکته مسلّم این که ترجمه مذکور به صورت مستقل چاپ نشده بلکه در حاشیه برخى کتاب ها دیده شده است. صاحب ریاض العلماء نوشته است:
«او ترجمه قرآن به فارسى دارد که مشهور است و بر حاشیه برخى قرآن ها به طور اختصار نوشته شده است.»([56])
صاحب ریحانة الادب نیز با توجه به این ذهنیّت که ممکن است این ترجمه مربوط به همان تفسیر باشد نه کتابى مستقل، مى نویسد:
«ترجمه قرآن به فارسى، و آن غیر از سه فقره تفسیر قرآن مذکور در ذیل است.»([57])
4 ـ زبدة التفاسیر
ملا فتح الله علاوه بر فارسى نویسى، تفسیرى را نیز به زبان عربى نگاشت که «زبدة التفاسیر» نام دارد. این تفسیر نیز داراى حجمى بزرگ است و مؤلف در نیمه ماه ذیقعده 977هـ .ق. آن را به پایان برده است. در ریاض العلما آمده است:
«این تفسیر نیز بزرگ است و نزدیک به هشتاد هزار سطر دارد و در دو مجلد قطور است. آن را بعد از دو تفسیر نوشت بنابر آن چه در اول تفسیر تصریح مى کند. من نسخه اى از آن را با خط شریف خودش در شهر اشرف از شهرهاى مازندران نزد مولى محمد المدرسى دیدم. در آن اخبار اهل بیت(علیه السلام) را آورده و در اکثر موارد از کشاف، تفسیر قاضى، مجمع البیان، الجوامع طبرسى نقل کرده است. کتابى داراى مطالب خوب و بافایده است.»([58])
آقا بزرگ نیز این کتاب را عربى و خطى مى داند که در تهران با فهرست مناسب چاپ شده است.([59]) وى مى گوید:
هر سه تفسیر وى در خزانه رضویه و غیر آنجا موجود است.([60])
1 ـ آثار غیر قرآنى
1 ـ شرح نهج البلاغه (تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین)
نویسنده ریاض مى گوید:
شرح نهج البلاغه که تنبیه الغافلین و تذکره العارفین نامیده شده، فارسى و کتاب معروفى است و من در اصفهان، شیراز، هرات و جاهاى دیگر دیده ام.([61])
آقا بزرگ نیز در الذریعه ضمن معرفى این اثر مى نویسد:
آغاز شرح چنین است: الحمدلله الذى هدانا لهذا و ما کنا لنهتدى لولا ان هدانا الله.
در تهران با فهرست خوب چاپ شده است.([62])
بر خلاف آنچه گفتیم نویسنده کشف الحجب در دو جاى مختلف، از این نوشته یاد مى کند یک جا آن را شرح نهج البلاغه با نام «تنبیه الغافلین»([63])مى داند و جاى دیگر آن را ترجمه نهج البلاغه که با «الحمدلله...» آغاز مى شود ذکر مى کند.([64])
پیرامون این اثر باید گفت:
ملا فتح الله با توجه به همان نیاز سابق الذکر جامعه شیعى ایران و براى آشنایى بیشتر مردم با اندیشه هاى حضرت على(علیه السلام) به طرح و توضیح آن در قالب شرح پرداخت و کوشید به سؤالات و شبهات موجود با تکیه بر آن پاسخ دهد.
2 ـ کشف الاحتجاج
این کتاب ترجمه «احتجاج» شیخ طبرسى است که صاحب ریاض العلما (میرزا عبدالله افندى) آن را در اردبیل و خزانه شیخ صفى دیده است.([65]) ملا فتح الله در مقدمه اى که بر ترجمه خود نگاشته است. مى نویسد:
«فرمان لازم الاذعان برین شرف نفاذ یافته که این داعى بى بضاعت مطالب و مقاصد این کتاب شریف را به زبان فارسى به عبارتى که از تکلفات ارباب ریا مبّرا و از تصنیفات منشیانه که از آرایش سخنورى است معّرا باشد، از براى تعمیم فواید و تکثیر مواید خواص و عوام تقریر و تحریر نماید.»
وى کتاب را به نام شاه طهماسب نگاشته است([66]) و نسخه کتاب با شماره 387 در کتابخانه آیت الله مرعشى موجود است.([67]) نامى از این ترجمه در کتاب هاى «کشف الحجب» و «هدایة العارفین» به میان نیامده است.
3 ـ استنساخ کتاب الاستبصار
آقا بزرگ تهرانى در طبقات اعلام الشیعه از این کتاب نام برده مى نویسد:
از آثار ماندگارش بازنویسى مجلد کتاب استبصار است که به طور کامل با مشایخش به خط اوست و از نوشتن آن در 8 شعبان 973هـ .ق. فراغت یافته و امضایش ابن شکرالله فتح الله شریف است. این نسخه نزد عبدالحسین نخعى سبط شیخ ما (على خیگانى) در نجف است.([68])
وى در الذریعه نیز از این کتاب نام مى برد.(