آثار فعالیت های اجتماعی

مؤلّف کتاب سرگذشت تهران در ویژگی های معماری مسجد و مدرسه ی شیخ عبدالحسین تهرانی می نویسد:

مسجد شیخ عبدالحسین تهرانی (معروف به مسجد آذربایجانی ها) واقع در بازار، مسجدی است که خود آن مسجد با طرح مشتمل بر مقصوره و گنبدی در ضلع جنوبی و طاق نماهای متناسب کوچک در جوانب دیگر و شبستانی در ضلع شرق که با کاشی و آجر مزین شده است. در غرب مسجد شیخ عبدالحسین، مدرسه ی قدیمی علوم دینی با وسعتی نسبتاً زیاد و با همین نام قرار داشت که صحن آن به شیوه ی چهار ایوان ترتیب یافته و اتاق ها و غرفه های محل سکونت طلاب را در اطراف صحن ترتیب داده اند. منبَّت بسیار عالی و ممتاز و کاشی کار خشتی هفت رنگ خود طرح و زیبایی سر در مدرسه ی شیخ عبدالحسین از آثار هنری مورد توجه قرن سیزدهم (هجری قمری) به شمار می رود.[11]

دیگر فعالیّت های اجتماعی

میرزا محمدحسین شهرستانی در کتاب الفوائد الرضویه للقمی، در وصف احوالات این مرحوم چنین فرموده است:

در سنه ی 1280 هجری برای تعمیر صحن مطهر به کربلا آمد و مجاور حرم حسینی گردید. تذهیب جدید مبارک و بنای صحن و کاشی ایوان حجره ها و توسعه ی صحن شریف از سمت بالای سر مقدّس، به مباشرت ایشان شده و بعد از چندی به جهت تذهیب قبه ی عسکریین، علیهما السلام، به سامرا رفت. بعد از اتمام کار در کاظمین چندی مریض شد و در سال 1286 که مطابق است با کلمه ی مبارکه «غفور» وفات یافت.

قبرش در کربلا در حجره ی متصّل به درب سلطانی است و جمیع کتاب های خود را وقف بر طلاّب کرد.[12]

وصایت از امیرکبیر

از جمله آثار اسلامی اجتماعی دوران قاجار، مسجد آذربایجانی ها (یا مسجد ترک ها) است که به همراه حوزه ی علیمه ی با شکوه در کنار هم ساخته شده اند.

این مسجد از ماتَرَکِ میرزا تقی خان امیرکبیر، صدر اعظم با کفایت دوران قاجار (ناصرالدین شاه) ساخته شده است. بعد از مرگ امیرکبیر با نظر دقیقی که در شناسایی مردم، بویژه روحانیان داشت، در میان تمام علمای مرکز، شیخ عبدالحسین را وصی خود قرار داد.

امیرکبیر در اواخر عمر، ثلث اموال خود را برای کارهای عام المنفعه و ردِّ مظالم وصیت کرد، همانند همه ی مسلمانانی که جداً معتقد به روز قیامت و حساب و کتاب و جزا هستند و این عقیده در زندگی آنها اثر می گذارد.

مسجد و مدرسه ی مرحوم حاج شیخ عبدالحسین تهرانی که اکنون در بازار تهران مورد استفاده مسلمانان است، از همین ثلث امیرکبیر ساخته شده است. البته در زمان صدارت خویش زمین آن را خریده و نقشه ی ساختمان را هم تهیه کرده بود، ولی مهلت پیاده کردن نقشه را نیافت و طبق وصیت او بعد از مرگش، وصیّ او حاج شیخ عبدالحسین تهرانی آن را ساخت.

ساختمان امامزاده زید در تهران نیز از آثار آن مرحوم (امیرکبیر) است.[13]

مرحوم تهرانی (معروف به عراقین) هم از حالّ الوصایه ایشان، مسجد و مدرسه ای عالی برای تربیت طلاّب بنا نهاد که امروز به مسجد و مدرسه ی شیخ عبدالحسین یا مسجد آذربایجانی ها معروف است. در علت نامگذاری گفته شده که چون ترک زبانان در ایام محرّم در آن مسجد عزاداری و روضه خوانی بر پا می کنند که به مسجد ترک ها نیز شهرت دارد.[14]

احیای مرقد مختار رحمة الله علیه

مدتی مرقد مختار، رضوان الله علیه، به صورت خرابه و مندرس بود، بلکه اثری از آن نبود. دست های مرموز و غافل، مرتب در کار بودند تا نسل به نسل، شخصیت مختار را بکوبند. درباره ی کوبیدن او، حدیث ها جعل کردند و با دسیسه های مختلف خواستند از مقام و شأن او بکاهند. علی رغم این نقشه بازی ها، بالاخره، حق آشکار شد و خداوند بعضی از صالحان از اولیای خود را بر آن داشت که در مورد قبر مختار به جست وجو کنند. از میان این مردان کنجکاو و حق جوـ چنان که بسیاری از علمای محقّق ما که تألیفاتی درباره ی کوفه و قبور اطراف آن و امور دیگر مربوط به آن نوشته اند، تصریح می کنندـ علامه ی بزرگ و مجاهد شیخ عبدالحسین تهرانی مشهور به «شیخ العراقیین» در این باره به جست وجوی عمیق پرداخت. وی وقتی که برای زیارت عتبات عالیات به عراق مشرف شد و تصمیم بر تجدید و تعمیر بناهای عتبات گرفت، با کمال جدیّت در نواحی مسجد کوفه از مرقد مبارک مختار جویا شد تا آن را پیدا و تعمیر کند.

در صحن حضرت مسلم که ساختمانش به مسجد اعظم کوفه چسبیده، بالای دکه و سکوی بزرگ و پیش روی حرم هانی، علامتی از قبر مختار بود. به دستور او آن را کندند. دیدند در زیر آن علامت حمّامی ظاهر شد. برای او معلوم شد که آن جا محل قبر مختار نیست.

این عالم بزرگوار مجدداً به جست وجو و تفحّّص پرداخت تا آن که علامه ی کبیر سیّد شریف رضا، فرزند مرجع بزرگ و محقق عالی مقام، سیّد بحرالعلوم به او گفت: «پدرم وقتی که از کنار زاویه ی شرقی، عبور می کرد، می گفت: سوره ی فاتحه را نثار روح مختار در این جا بخوانیم. او و همراهانش سوره ی فاتحه را می خواندند و می فرمود: همین جا محل قبر مختار است.».

وقتی که شیخ العراقین این مطلب را شنید، دستور داد همان محل را کندند، دیدند سنگی پیدا شد که روی آن نوشته بود: «هذا قبر المختار بن عبید الثقفی».

شیخ بزرگوار، قبر مختار را به این وسیله شناخت و دستور داد آن را تعمیر کردند. اینک بنای قبر در خارج محوطه ی مسجد اعظم کوفه، کنار دیوار قبله قرار گرفته است. سال تعمیر این قبر با این کیفیت حدود سال 1258 هجری بوده است.

در کتیبه دربی که از آن به طرف قبر مختار می روند، نوشته شده: «قد امر السید مهدی بحرالعلوم والشیخ جعفر کاشف الغطاء بان یشهدا هذا ضریحاً للمختار وعیّنا هذا الموضع قبراً له؛ به دستور بحرالعلوم و کاشف الغطاء، ضریح مختار شناخته شد و این دو بزرگوار قبر مختار را که همین محل است، تعیین کردند.».

این جریان را جماعتی از بزرگان علمای محقق ما نقل کرده اند. از جمله ی آنان شیخ بزرگوار آیت الله شیخ میرزا حسین و فرزند حاج میرزا خلیل تهرانی نجفی و استاد کبیر و علامه ی محقق، شیخ محمّدعلی غروی اردوبادی در کتاب خود سبک النضارفی المختار به سندی که منتهی به شیخ العراقین می شود، است.[15]