محمداسحاق فیّاض
(متولد: 1335ق )
عنوان مقاله: الگوى تلاش
نویسنده: سید غلام حسین صادقى
ولادت
محمداسحاق فیاض در سال 1335 ق در روستاى «صوبه»[1] دیده به جهان گشود.[2] اسحاق دومین فرزند خانواده بود و پدرش کشاورزى مى کرد. این مرد با ایمان وقتى نشانه هاى نبوغ را در فرزندش دید، زمینه تحصیل را فراهم ساخت، به این ترتیب محمداسحاق در پنج سالگى پا به مکتب خانه زادگاهش نهاد که به وسیله یکى از ملاهاى قریه اداره مى شد.
چون مکتب خانه از منزل آنان فاصله زیادى داشت، مجبور بود او را بویژه در فصل زمستان ـ با پوشاندن لباسهاى گرم ـ هر صبح به مکتب ببرد و غروب ها برگرداند و این گونه بود که محمداسحاق اصول خواندن، نوشتن و آموزش قرآن را فرا گرفت.
او بخشى از کتاب جامع المقدمات را در همان محل آموخت. سپس رهسپار مدرسه علمیه «حوت قُل» شد.[3] وى چهار سال از محضر مؤسس پارسا و فاضل آن حجت الاسلام و المسلمین شیخ قربانعلى وحیدى و ادیب و مدرس شهیر حجت الاسلام شهید رمضانعلى شریفى کسب علم و معرفت نمود.[4] در همین ایام بود که مادرش درگذشت و مدتى بعد براى کسب مدارج علمى بالاتر راهى حوزه علمیه مشهد مقدس شد.
شیخ محمداسحاق به مدت یک سال در مدرسه «حاج حسین» واقع در منطقه بالا خیابان شهر مقدس مشهد به سر مى برد. این مدرسه بعدها در قلمرو توسعه حرم رضوى قرار گرفت که اکنون در وسط صحن بزرگ حرم مقدس قرار دارد. او در خلال این مدت کتاب حاشیه ملاّ عبدالله را مى خواند. این کتاب حاشیه اى است بر کتاب «تهذیب المنطق» تألیف ملاّعبدالله بن شهاب الدین حسینى (متوفاى 981ق.) و نیز بخشى از کتاب مطول را نزد استاد شهیر ادیب نیشابورى (ره) مى خواند. این کتاب تألیف سعد الدین تفتازانى و در علم معانى بیان و بدیع است.[5]
سفر به نجف اشرف
محمداسحاق فیّاض پس از یک سال تحصیل در حوزه علمیه مشهد مقدس، براى تحصیل بیشتر علوم دینى به سمت قم حرکت کرد و پس از ورود به شهر مقدس قم و زیارت حرم کریمه اهل بیت، حضرت فاطمه معصومه(علیها السلام) در سال 1369 ق ـ در 16 سالگى ـ راهى نجف اشرف شد.[6] او از راه اهواز به خرمشهر رفت در یک مسافرخانه ساکن شد و پس از چندى با ابوالحسن بحرانى که از شخصیتهاى دینى و معروف منطقه بود، ارتباط برقرار کرد و ایشان ترتیب مسافرت وى را به بصره داد.
محمداسحاق بعد از ورود به بصره، طبق سفارش ابوالحسن بحرانى، به منزل شیخ عبدالمهدى مظفر وارد شد. وى از شخصیتهاى روشن فکر و سرشناس دینى بصره بود. محمداسحاق دو روز در منزل وى اقامت گزید و او وسائل سفر جوان غزنوى را به سمت نجف فراهم ساخت. محمداسحاق با قطار تا شهر مسیّب در 60 کیلومترى بغداد رفت و از آنجا وارد کربلاى حسینى(علیه السلام) گردید. همان روز، پس از زیارت حرم سالار شهیدان، به سوى نجف اشرف حرکت کرد و بعد از زیارت مرقد مولاى متقیان على(علیه السلام)، به عنوان مهمان وارد حجره شیخ غلام حسین در مدرسه علمیه سلیمیّه در محله «مشراق» شد. بعد از بررسى زیاد در درس استاد شیخ محمدعلى (مدرس افغانى) شرکت کرد.
استادان در نجف:
«این طلبه جدید و مهمان تازه وارد، نزد یکى از طلاب که از فرزندان قوم او است و قبل از وى به نجف آمده، به عنوان هم حجره اى او در اطاق کوچکى از اطاق هاى مدرسه سلیمیّه مستقر گردید و پس از استقرار در مدرسه به منظور اداى تکلیف و احترام به بزرگان به زیارت علماء و مراجع دین رفت، تا با آن ها از نزدیک آشنا گشت و از آن ها جهت تحقق هدف مهمى که خود را براى آن نذر کرده که همانا طلب دانش و خدمت به دین و مؤمنین باشد، راهنمایى و هدایت بخواهد.
و همچنین به دیدار شمارى از مدارس و مساجدى اقدام نمود که محل تبلیغ طلاب، اساتید و برگزارى حلقات درسى مى باشند جستجو در این جا و آنجاى شهر جهت انتخاب یک جلسه درسى مناسب از میان این همه جلسات بوده است:[7]
ایشان دروس سطح متوسط حوزه را نزد شیخ محمدعلى مدرس افغانى فرا گرفت.
وى کتاب شرح لمعه را نزد شهید محراب، سید اسدالله مدنى تبریزى خواند و کتابهاى رسائل و مکاسب را نزد استاد مجتبى لنکرانىآموخت. وى خارج فقه را نزد آیات عظام: سید محسن حکیم، میرزا على فلسفى و سید ابوالقاسم خویى فرا گرفت و 15 سال در حلقات درسى خارج فقه و اصول آن مرجع بزرگوار شرکت کرد که حاصل آن تقریر درسهاى ایشان مى باشد.
حضور دروس خارج
محمد اسحاق فیاض پس از به پایان رساندن سطح عالى حوزه، در دروس خارج استادان بزرگوار آن عصر حضور یافت و خیلى زود شایستگى خود را از نظر ذوق و ژرف اندیشى در مبادى اصولى و فقهى نشان داد و جایگاه ویژه اى در میان شاگردان دروس خارج آیات عظام کسب نمود. در این مورد گفته اند:
«شیخ در اول 20 سالگى اش در جلسات بحث خارج حاضر مى شود حلقات درسى بعضى اساتید بزرگ از علماء قدرتمند نجف را براى مدت چند ماهى انتخاب نموده و در آن جلسات شرکت مى کند.
تا اینکه در انتخاب یک حلقه درسى مناسب تر، به ثبات و استقرار مى رسد و همه روزه طى بیش از 15 سال بدون وقفه انقطاع در دو حلقه فقه و اصول حاضر گردید.
که این حضور نیز یک حضور کیفى و علمى همراه با دقت، تتبع و ارائه تقریرات بحث بوده است.[8]
نگارش تقریرات
استاد فیاض تمام دروس را به صورت کامل به رشته تحریر درآورد و پس از تنظیم و تطبیق با مصادر به محضر استاد تقدیم مى کرد تا مورد تأیید قرار گیرد.
وى در مدت حضور در دروس فقه و اصول آیت الله خویى(رحمه الله) نیز به همین ترتیب عمل کرد و امروزه تقریرات وى از دروس فقه و اصول این استاد از جامع ترین تقریرات است.
ترجمه تقریظ آیت الله خوئى بر تقریرات وى که گویاى توان علمى اوست، چنین است:
به نام خداى بخشنده مهربان
سپاس پروردگار عالمیان را و درود و سلام بر اشرف پیامبران و رسولان الهى حضرت محمد(صلى الله علیه وآله) و عترت پاک آن حضرت و لعنت همیشگى بر دشمنان آنان تا روز قیامت.
و بعد: خداوند تعالى را سپاسگزارم بر آنچه که مرا شایسته آن قرار داد از نعمت تربیت جمعى از شاگردان باکفایت و بالیاقت که یکى پس از دیگرى به درجه بالایى از دانش و فضل رسیده اند. از جمله کسانى که موفق به تربیت او شده ام و بحث هاى بلند و عالى مرا در فقه و اصول حاضر گردیده، نور چشمم علاّمه موفق و فاضل شیخ محمد اسحاق فیاض (دامت تأییداته) است.
ایشان جلد اول کتاب خود را (المحاضرات فى اصول الفقه) بر من عرضه نمود. این کتاب تقریر بحثهاى من است که با سبک و شیوه روان، دریافت دقیق قابل ستایش و شگفت انگیز درآورده است و من این کوشش را به او تبریک مى گویم و از خداوند تعالى آرزو دارم او را به هدفى که دارد برساند.
انه ولى التوفیق (6 جمادى الثانى سال 1382ق.)
ابو القاسم موسوى الخوئى[9]
جایگاه علمى
حضرت آیت الله فیاض در حوزه پرافتخار نجف اشرف در کنار دیگر فرزانه هاى علمى و فقیهان برجسته جهان اسلام، رکن استوار و مؤثر در عرصه تدریس، تبیین و پاسدارى از مرزهاى اعتقادى و حفظ آن حوزه دینى هزار ساله مى باشد. یکى از نویسندگان در این مورد آورده است:
«او سفره دانش خود را سخاوتمندانه و کریمانه و فروتنانه در دو عرصه قلم و بیان به روى تشنگان علوم دینى و معارف اهل بیت، و بویژه در دو حوزه تخصصى فقه و اصول گسترانید و امروزه صدها و بلکه هزاران دانشجوى علوم دینى، محقق، پژوهشگر و مجتهد، در عرصه قلم و بیان که به حق در هر دو، زبان زد و اهل فن است (حلقات درسى او در حوزه علمیه نجف اشرف و آثار فراوان علمى او) از سفره گسترده دانش پرفیض فیاض، مستفیض و بهرمند مى باشند.»[10]
ایشان با شایستگى علمى درخشان که کسب کرد، اذهان دانش دوستان و علاقمندان به علوم اهل بیت، را به خود جلب کرد.
آیت الله محمد عیسى محقق خراسانى که در حدود 37 سال قبل از نزدیک او را دیده بود، چنین اظهار مى دارد:
«حضرت علاّمه مدقق، فاضل محقق محمد اسحاق فیاض آینده روشن و بلکه منزلت فعلى وى با هیچ یک از فضلاى افغانستان، اعم از قدما و متأخرین قابل مقایسه نیست وى اکنون از مفاخر حوزه علمیه نجف است و چنان که در آینده از مراجع عظام تقلید خواهند بود و آینده ایشان بس روشن و امیدبخش است»[11]
تدریس
آیت الله فیاض، با ورود به حوزه علمیه نجف اشرف لیاقت خود را در فراگیرى علوم اسلامى و تدریس متون درسى حوزه نشان داد. او در زمینه هاى تألیف و تدریس کم نظیر بود. یکى از اهل قلم احاطه علمى او را چنین ستوده است:
«او عالم فاضل و جلیل از اساتید فقه و اصول بود. در تحقیق بحث ها و مطالعه پرکار و فعال است و در دروس خارج فقه و اصول حضرت ابو القاسم خوئى شرکت کرد و مقام بلندى در فضل و کمال یافت و اکنون مشغول تدریس بوده و از اصحاب خاص و ملازم آقاى خوئى است.»[12]
یکى از شاگردان ایشان مى گوید:
«استاد فیاض سال هاى متمادى سطح (کفایه، مکاسب و رسائل) را تدریس نمود و از لحاظ تدریس در ردیف بهترین اساتید سطح در حوزه بود. وى پس از رحلت آیت الله خوئى از مهمترین شخصیت هاى علمى است که سنگر علمى بزرگ نجف اشرف را پاس مى دارد و با تدریس خارج فقه و اصول حوزه نجف را در حد امکان حفظ مى نماید.»[13]
«تا قبل از سال (1978 م) کتاب هاى عالى معمول و رایج در حوزه یعنى کتاب هاى رسائل ـ مکاسب و کفایه را در حلقات متعددى در مسجد معروف (هندى) تدریس مى نمود و نیز بیش از 10 سال استاد سطوح عالى حوزه را در «جامعة الدینیة النجف» که مرحوم سید محمد کلانتر آن را تأسیس کرده است بود. و بالاخره در سال (1978 م) شروع به دروس خارج مى نماید و جلسات این درس را در مدرسه کوچک (سید یزدى) واقع در محله «عمارة» برگزار مى گردد و بعد از تأسیس مدرسه معروف (دار العلم) توسط امام خوئى در سال (1980 م) درس ایشان به این مدرسه منتقل مى شود و تا انهدام مدرسه در این مکان ادامه مى یابد و سپس از آنجا به مدرسه یزدى نقل مکان مى دهد که مرجع کبیر سید کاظم یزدى آن را تأسیس کرده است و تا امروز ادامه دارد.»[14]
شاگردان
آیت الله فیاض شاگردان زیادى تربیت نمود که برخى آنها در حوزه هستند و برخى به کشورهاى خود بازگشته اند. به نام چند نفر از آنان که از چهره هاى علمى و فرهنگى اند اشاره مى کنیم:
آیت الله هاشم صالحى ترکمانى: وى استاد برجسته دروس حوزوى است سالها در نجف اشرف و قم به تدریس مشغول بود و اکنون با تأسیس مدرسه علمیه رسالت در کابل، به حوزه این شهر رونق بخشیده است و شیفتگان علوم اهل بیت(علیهم السلام) را سیراب مى سازد
حجت الاسلام و المسلمین شهید شیخ غلام حسین اخلاقىایشان از چهره هاى فرهنگى و از اساتید در حوزه علمیه نجف اشرف بود و پس از اشغال افغانستان به دست شوروى سابق، وارد عرصه مبارزات سیاسى، فرهنگى و جهادى شد و در سفرى که در همین راستا به کشور پاکستان داشت، توسط عناصر چپى ـ مارکسیستى «گروه تنظیم» ریوده شد و به شهادت رسید»[15]
حجت الاسلام و المسلمین شیخ على مروّجىایشان از شخصیت هاى سرشناس و از جمله اساتید دروس خارج در حوزه علمیه قم مى باشد.»
حجت الاسلام و المسلمین سید حسن مرعشىوى از اساتید معروف نجف اشرف و از فضلاى محترم و بنام به حساب مى آید.
حجت الاسلام و المسلمین شیخ محمد حسین احمدىاز علماى معروف و خدمتگذار شاهرود است.
شیخ آل محسنایشان از شخصیتهاى عربستان سعودى است که مشغول پاسدارى از حوزه فرهنگ دینى در آن کشور مى باشد.
شیخ مهدى مصلّىوى نیز از جمله علماء بنام عربستان سعودى است که به ایفاى وظیفه دینى در کشور خود مشغول مى باشد.
حجت الاسلام و المسلمین شیخ محمد محقق بلخىاو در گذشته از چهره هاى سیاسى و جهادى افغانستان محسوب مى شد، اما در حال حاضر روحانى فاضل، نویسنده و محققى است که در حوزه علمیه قم به فعالیت هاى علمى و پژوهشى مشغول است. حاصل تلاشهاى ایشان چند اثر ترجمه شده و تعداد زیادى مقاله پربار علمى، فلسفى و... در مطبوعات عربى، ایرانى و افغانى مى باشد.
حجت الاسلام و المسلمین شیخ على رفیعىوى از عالمان برجسته افغانستانى است که تاکنون در نجف اشرف مقیم بوده و در دفتر حضرت آیت الله فیاض به فعالیت هاى علمى و فرهنگى مشغول است.
حجت الاسلام و المسلمین شیخ نادر مهدوى0
او نیز از عالمان برجسته افغانستانى است که اکنون در نجف اشرف است و به کارهاى حوزوى و اشاعه علوم اهل بیت(علیهم السلام) مشغول مى باشد.
ویژگیها:
1 - ارادت به معصومان(علیهم السلام)
استاد فیاض به امامان معصوم، پیشوایان دین علاقه فراوان داشت به طورى که بیشترین موفقیت خود را در پرتو توسّل به ائمه هدى(علیهم السلام)دانست و عنایت آن بزرگواران را مایه سعادت و تکامل خود بر مى شمرد. نمونه زیر گویاى همین عشق و ارادت است.
«استاد فیاض از سالهاى دوران طلبگى در ایام شهادت امام جعفر صادق(علیه السلام) مدت 3 شبانه روز در منزل شخصى اش محفل عزادارى برپا مى نمود خوب به یاد دارم که در چهار سال که اینجانب درنجف اشرف بودم، روضه خوان و ذاکر این محفل نورانى بودم.»[16]
2 - تواضع و فروتنى
آیت الله فیاض در دوره طلبگى و مرجعیت با طبقات مردم برخورد مى کرد.
«هر کس وارد محفل ایشان مى شد، از جایش حرکت مى کرد و احترام مى گذاشت و بخصوص نسبت به سادات احترام خاصى قائل بود و به آن ها توجه ویژه داشت و حتى بر این باور بود که سهم سادات را باید به سادات اختصاص داد و از سایر وجوهات جدا نمود[17]
به عبارت دیگر او از نظر اخلاق و رفتار مظهر و مصداق واقعى یک عالم مهذّب و خودساخته اى است که وقار، علم، متانت و فروتنى را در خود جمع کرده است و بارها حوزویان نجف، مردم عراق و برخى از کشورهاى عربى، پاکستان، افغانستان و فضلاى مقیم حوزه هاى علمیه ایران بعد از آیت الله خوئى به ایشان رجوع کردند و پیشنهاد تدوین رساله عملیه دادند، اما وى همگان را به سایر مراجع بزرگوار ـ از جمله به آیت الله العظمى سیستانى ـ ارجاع مى داد.[18]
3 - آگاهى از مسائل سیاسى
آیت الله فیاض هرگز از مسائل سیاسى جهان اسلام غافل نبود. از اشغال کشورش توسط شوروى سابق سخت دلتنگ بود و قتل عامهاى سرزمین پدرى اش او را مى آزرد و بى سامانى مهاجران روانش را آشفته مى ساخت. او خود را در کنار مجاهدان افغانستانى مى دید و پیام رسان رنجها و مظلومیتهاى آنان درعالم خارج ـ بویژه مراکز مذهبى مهم تشیع ـ بود و در مسیر امدادرسانى به مجاهدان هر نوع همکارى مى کرد.
وى در مسائل سیاسى عراق نیز همین دیدگاه را داشت. پیش از اشغال عراق توسط غربى ها نقش مؤثر در مسائل عراق و حوزه نجف داشت و هم اکنون در عصر تنش هاى قومى و رویکرد خشونت بار سیاسى و نظامى و موضعگیرى کشور عراق در برابر متجاوزان، در کنار شخصیتهاى صاحب نفوذ و مؤثر در عرصه مسائل عراق نقش تعیین کننده دارد.
شخصیتهاى ذى نفوذ در عراق بخصوص آیات عظام سیستانى و فیاض با تماسها و اعلامیه ها مردم را به خویشتن دارى و دورى از کشت و کشتار دعوت مى کردند یکى از شاگردان ایشان مى گوید:
«من هر روز مى دیدم که در بغداد تظاهرات مى شود و اعلامیه هایى منتشر مى شود که منعکس کننده خواست مردم عراق است و هر یک چیزى مى خواهد.
یکى اضافه حقوق، یکى امنیت، دیگرى کار و... مهم تر از همه بحث انتخابات آزاد بود که با اعلامیه هایى از سوى آیات عظام سیستانى و فیاض حمایت مى شد. اعلامیه هاى آن دو بزرگوار که در سطح وسیعى در شهرهاى عراق ـ بغداد، کاظمین و... ـ پخش مى شد حاوى دو نکته مهم بود:
1 - قتل و هر تعرض به مال و جان مردم و حتى بعثى ها را جایز نمى دانستند.
2 - خواستار انتخابات آزاد بودند.»[19]
خدمات ماندگار
آن فقیه فرزانه در ضمن تحصیل، تدریس و تحقیق در حوزه هاى علمیه، داراى خدمات ارزشمتد علمى، فرهنگى و اجتماعى است که در ذیل به برخى از آنها اشاره مى کنیم.
1 - همکار مرجعیت
حضرت آیت الله خوئى او را به عنوان مسئول استفتائات شرعى دفتر خویش برگزیده بود و مدتها در این مسئولیت ایفاى وظیفه مى کرد.
«دفتر استفتائات آن زعیم ارجمند از شورایى تشکیل مى شد که برخى از نخبگان علم و فقاهت در آن عضویت داشتند و به این شورا (لجنه افتاء) مى گفتند و کار این لجنه پاسخ به انبوه سئوالات و نامه هاى بود که از نقاط مختلف جهان مى آمد.
آیت الله شیخ اسحاق فیاض مسئول این شورا بود. وى علاوه بر این، مسئولیت بعثه آن مرجع بزرگوار را در ایام حجّ نیز به عهده داشت و از این طریق به زائران بیت الله الحرام خدمت رسانى مى کرد.»[20]
2 - تألیفات
آیت الله فیاض علاوه بر تدریس و رسیدگى به امور اجتماعى شرعى امت اسلامى، به تحقیق و تألیف نیز اهتمام جدّى داشت و آثار گران سنگى را در حوزه هاى مختلف علوم دینى به جامعه اسلامى ارائه کرده است که به برخى از آنها اشاره مى کنیم.
1 - المحاضرات: تقریرات درس آیت الله خوئى در 10 جلد.
2 - تعالیق مبسوطة على العروة الوثقى: ایشان با تدوین و چاپ 15 جلدى این اثر ارزشمند، یک دوره کامل فقه شیعه را جمع آورى کرد.
3 - مباحث الاصول: در 14 جلد تدوین یافته است و یک دوره کامل فقه مى باشد.
4 - الاراضى
5 - الرّضا
6 - نظرة خاطفة فى الاجتهاد
7 - منهاج الصالحین
8 - توضیح المسائل شرعى: فارسى
9 - مناسک حج: فارسى
10 - احکام البنوک: در مورد احکام بانکها.
11 - حکومت اسلامى
12 - موقعیت زن در نظام سیاسى اسلام
13 - استفتائات مسائل پزشکى و...
,,,
3 - تأسیس مدارس و مساجد
تأسیس مدرسه علمیه امام صادق(علیه السلام) در کویته پاکستان و مسجد بزرگ در شهر کراچى از مهم ترین بناهایى است که توسط او ساخته شده است و اداره مى شود.
فرزندان و دامادها
1 - حجت الاسلام و المسلمین شیخ محمود فیاض (روحانى)
2 - محمد ـ کاسب
3 - احمد ـ کاسب
ایشان چهار داماد دارند.
از منظر دیگران
1 - آیت الله العظمى خوئى:
«آنچه را که او (آیت الله فیاض) به عنوان تقریر بحث هاى من نوشته داراى شیوه بلیغ، دریافت دقیق و نیکو از بحث و قابل ستایش و بسیار شگفت انگیز است.»[21]
2 - حجت الاسلام و المسلمین استاد شیخ محمد محقق بلخى:
«آیت الله العظمى فیاض مد ظله العالى مصداق بارز عالم متقى و داراى حلم، صبر و بردبارى و استقامت مخصوص خودش است. زیرا وى در تمام عمر بابرکتش با وجود تمام شرایط نامناسب سیاسى، فشارها و حساسیت هاى غیر عادلانه مقاومت کرد و به عنوان پاسدار علمى و معنوى حوزه و مدافع چیره دست، از سنگر فقه و معارف ناب اسلامى به دفاع پرداخته است.
همه مى دانند که این بزرگوار پس از استادش آیت الله خوئى، لنگر کشتى حوزه مظلوم نجف اشرف مى باشد. سنگردار ارجمندى که در زمینه هاى: تدریس، تربیت شاگرد، پژوهش و پاسدارى از فرهنگ قرآن و اهل بیت(علیهم السلام)کوتاهى نکرد.[22]
3 - حجت الاسلام و المسلمین سید عبدالله اصغرى:
«استاد فیاض هزاران شاگرد از گشورهاى عراق، ایران، افغانستان و سایر کشورهاى اسلامى تربیت نمود و از لحاظ علمى رکن اعظم حوزه علمیه نجف اشرف مى باشند.[23]
,,,
[1]. از روستاهاى شیعه ,,, نشین شهرستان جاغورى، از توابع ولایت غزنى افغانستان.
[2]. افغانستان، تاریخها و رجال ,,, ها، الشیخ حسین فاضل، بیروت، دارالصفوه 1414 ق، ص 278.
[3]. از مناطق معروف ولایت غزنى است که از دیر باز داراى حوزه علمیه بوده است.
[4]. مشاهیر تشیع در افغانستان، عبدالمجید ناصرى داوودى، ج 1، ص 131 المؤلفون الافغانیون المعاصرون، محمد عیسى قاسمى، ص 36.
[5]. شرح حال آیت ,,, الله فیّاض، به قلم پسر آیت ,,, الله خوئى، ترجمه: احمد على علیزاده (صادقى).
[6]. افغانستان، تاریخها و رجال ,,, ها، ص 278 ـ 281.
[7]. مقاله پیرامون شخصیت آیت ,,, الله فیاض، به قلم فرزند آیت ,,, الله خوئى (ره) مترجم: حجت الاسلام احمدعلى علیزاده (صادقى).
[8]. همان.
[9]. محاضرات، جزء اول، مقدمه، 6 جمادى الثانى سال 1382 هجرى، مطابق با 4 / 11 / 1962 م.
[10]. نشریه فرهنگى و اجتماعى سراج، احمدعلى علیزاده، ش 24، س 84، ص 135.
[11]. المؤلفون الافغانیون المعاصرون، ص 36 ـ 37.
[12]. محمدهادى امینى، معجم رجال الفکر و الادب فى النجف خلال الف عام، ج 3، بى+تا (1413 ق)، ص 954.
[13]. مصاحبه نگارنده با حجت الاسلام و المسلمین اصغرى.
[14]. فرزند آیت ,,, الله خوئى (ره).
[15]. حجت الاسلام و المسلمین شیخ محمد محقق بلخى.
[16]. همان.
[17]. حجت الاسلام و المسلمین رضوى از اعضاى دفتر حضرت آیت ,,, الله العظمى صافى گلپایگانى (مدظله العالى).
[18]. حجت الاسلام و المسلمین شیخ محمد محقق بلخى.
[19]. مصاحبه نویسنده با حجت الاسلام و المسلمین سید رضا علوى.
[20]. فرزند آیت ,,, الله خوئى (مقاله شرح حال استاد فیاض).
[21]. مقدمه کتاب المحاضرات.
[22]. مصاحبه حضورى.
[23]. همان.